بَعْلَبَک ، شهر Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ در مرکز لبنان . در ارتفاع 1150 متری سطØ‌ دریا Ùˆ در کنار دشت مرتفع بقاع * قرار گرفته ØŒ Ùˆ در پیرامون آن باغهایی هست Ú©Ù‡ از چشمة پرآب رأس العین آبیاری Ù…ÛŒ شوند. این چشمه از دامنة سلسله جبال لبنان شرقی سرچشمه Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ طراوت آب Ùˆ هوا Ùˆ زیبایی گیاهان آن مورد ستایش نویسندگان Ùˆ شعرای عرب بوده است ØŒ Ùˆ آنان همیشه «غوطة » آن را ستوده Ùˆ یادآور «غوطة » دمشق ( = باغستانهای اطراف آن ) دانسته اند. دربارة وجه اشتقاق این نام ØŒ Ú©Ù‡ کلمة سامی «بَعل » در آن دیده Ù…ÛŒ شود، فرضیات مختلفی هست Ú©Ù‡ هیچیک قانع کننده نیست .

بعلبک ØŒ خصوصاً به سبب ویرانه های آثار باستانیش ØŒ شهرت یافته Ùˆ Ù…Ø‌ققاً از زمانهای بسیار دور Ù…Ø‌Ù„ سکونت بوده است . شکوفایی آن بویژه در دورانی بوده Ú©Ù‡ نام یونانی هلیوپولیس به آن داده شده ØŒ Ùˆ رواج آیین پرستش خدایان سه گانة هِلیوپولیت (زئوس ØŒ آفرودیت Ùˆ هِرِمس Ú©Ù‡ تجسم خدایان سوری بودند) در آنجا سبب بر پا کردن پرستشگاههای باشکوهی گردیده Ú©Ù‡ در قرون وسطی آن را مولود قدرت سلیمان Ù…ÛŒ دانسته اند. Ø‌تی

















بعلبک

امروزه ØŒ مجموعة باشکوه بناهای اصلی با دو معبد عظیم Ùˆ دو Ø‌یاط با دروازه های مجلل Ùˆ Ø‌صاری Ú©Ù‡ بر پایه های یکپارچه استوار است ØŒ اعجاب انگیز است . در دورة اسلامی ØŒ این بناها به قلعة مستØ‌Ú©Ù…ÛŒ تبدیل شدند. ( ازینرو گاه در منابع جغرافیایی Ùˆ تاریخی آن را «قلعة بعلبک » نامیده اند ) . هیئت باستان شناسی آلمانی در 1318Ù€1322/ 1900Ù€1904 نقشة قلعه را ترسیم کردند، اما بعد از آن تاریخ ØŒ بعضی از عناصر Ùˆ اجزای آن قلعه را فدای بازسازی وضع قدیمی قلعه کردند یا با گمانه زنیهای جدید از میان بردند.

بعلبک ØŒ Ú©Ù‡ مشرف بر نواØ‌ÛŒ Ùˆ برجادة اصلی دمشق به Ø‌ِمص است ØŒ به سبب اهمیت نظامی Ùˆ غیرنظامی خود، خصوصاً بعداز اینکه مسیØ‌یت ضربة کشنده ای بر پیکر معابد پررونق آن وارد آورد Ùˆ مسلمانان بعداز تسلط بر شهر دژ آن را به قلعه Ùˆ کرسی نشین Ø‌اکم Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تبدیل کردند، تاریخ پرماجرایی داشته است . در سال 16ØŒ بعداز فتØ‌ دمشق Ùˆ اندکی قبل از فتØ‌ Ø‌مص ØŒ مسلمانان به فرماندهی ابوعبیده بعلبک را، به موجب معاهده ای Ú©Ù‡ بلاذری نقل کرده ØŒ به تصرف درآوردند Ùˆ در زمان امویان این شهر بخشی از جُند * دمشق شد Ùˆ سپس جزو قلمرو دولت عباسیان گردید تا اینکه خلیفة فاطمی المعز در 361 Ø‌اکمی برآن منصوب کرد. بعلبک مدت کوتاهی در 363 به تصرف امپراتور روم شرقی ژان ( اول ) تِزیمیسِکس ØŒ Ùˆ بعد در 416 به تصرف صالØ‌ بن مِرداس ØŒ امیر Ø‌لب ØŒ درآمد Ùˆ بالاخره در 468ØŒ به دست تُتُشْ سلجوقی Ùˆ پسرانش افتاد. هنگام جنگهای داخلیِ دوران بوریان ( اتابکان دمشق ) بترتیب ØŒ به دست امیر گُمُشتکین ØŒ بوری Ùˆ پسرش Ù…Ø‌مّد Ùˆ بالاخره به دست معین الدین اُنُر مشهور افتاد. ( نورالدّین Ù…Ø‌مود ) زنگی موقتاً شهر را از Ú†Ù†Ú¯ او درآورد، اما او نیز به نوبة خود آن را به نجم الدین ایوب پدر صلاØ‌ الدّین وانهاد. نورالدّین Ù…Ø‌مود در 549 موفق شد Ú©Ù‡ دوباره شهر را تصرف کند Ùˆ Ø‌صارهای آن را، Ú©Ù‡ بر اثر زلزلة



ÙˆØ‌شتناک 565 ویران شده بود، از نو بنا کند. صلاØ‌ الدّین به نوبة خود، در 570 قلعه ( بعلبک ) را از Ú†Ù†Ú¯ جانشینان ارباب سابق خود بیرون آورد Ùˆ آن را متوالیاً به اطرافیان یا خویشان ØŒ خصوصاً به نوة برادر خود الملک الامجد بهرامشاه ØŒ به اقطاع داد، Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ از 578 تا 627 آن را Ø‌فظ کرد. در این سال ØŒ الملک الاشرف موسی ØŒ Ø‌اکم دمشق ØŒ آن را به تصرف درآورد. سپس چندتن از ایوبیان برسر تصرف آن کشمکش داشتند تا آنگاه Ú©Ù‡ مغولان برآن استیلا یافتند Ùˆ سرانجام در 658 به دست ممالیک مصر افتاد. بعلبک به فرمانروایی ممالیک ØŒ به Ø‌اکم نشین منطقه ای در سومین بخش مرز شمالی ایالت دمشق تبدیل شد؛ Ùˆ Ø‌اکم آن Ú©Ù‡ تنها بربخشی از بقاع تسلط داشت ØŒ وابسته به «نایب * » سوریه بود Ùˆ از طرف او منصوب Ù…ÛŒ شد. به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ از این زمان اهمیت شهر کاهش یافته باشد، Ú†Ù‡ از آن پس خطوط اصلی راه چاپاری قلمرو ممالیک ØŒ یعنی راههای دمشق به Ø‌مص Ùˆ دمشق به طرابلس ØŒ دیگر از بعلبک نمی گذشت بلکه از جاده قَلَمون عبور Ù…ÛŒ کرد؛ Ùˆ این ØŒ راهی است Ú©Ù‡ بعدها در عصر جدید مسیر جاده های تجاری شد. بعلبک در922ØŒ با سایر قسمتهای سوریه ØŒ به تسلط عثمانیها درآمد Ùˆ به دست Ø‌کمرانان Ú©ÙˆÚ†Ú© Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ خصوصاً بنو Ø‌َرفوش افتاد تا اینکه در 1190 دولت عثمانی سازمان اداری منظمی در آنجا برقرار کرد. امروز بعلبک با چندهزار جمعیت ( بیش از 000 ØŒ 25نفر رجوع کنید به مرهج ØŒ ج 2ØŒ ص 450 ) Ø‌اکم نشین ناØ‌یة بقاع شمالی است Ùˆ هیچگونه فعالیتی جز جهانگردی در آن دیده نمی شود.

بعلبک در دوران فرمانروایی بوریان ، زنگیان و ایوبیان موضوع جنگهای متعددی بود، زیرا استیلای بر آن شرط لازم برای نظارت و تسلط بر سوریة جنوبی بود. این واقعیت نشان می دهد که آنچه در دورة اسلامی در این شهر بنا شده ، بیشتر به منظور بهبود بخشیدن به نظام دفاعی شهر بوده است که عمده ترین آن پر کردن فضای خالی بین پایه های دو معبد قدیمی در ضلع جنوبِ غربی بوده است . در آنجا چهار دوره عملیات ساختمانی مشاهده شده است . اقدام عمده در دورة دوم ، آن بود که ورودی ضلعِ غربی را رها کردند و ورودی دیگری با

برج و بارو در ضلعِ جنوبی شهر گشودند. این انتقال ممکن

است یا در زمان فرمانروایی Ù…Ø‌مدبن بوری انجام گرفته باشد

Ú©Ù‡ به طور مؤثری از بعلبک دفاع کرد، Ùˆ یا در زمان نورالدین زنگی Ú©Ù‡ ØŒ به گواهی کتیبه ها Ùˆ اسناد، برای ترمیم قلعه بسیار کوشیده است . در زمان Ø‌کومت بهرامشاه ØŒ برجهای جدید دروازة جنوبی را تقویت کردند. Ùˆ بالاخره عصر قلاوون ØŒ با

تØ‌قق سبک پیشرفته تر معماری ØŒ مشخص Ù…ÛŒ شود، خصوصاً با برجِ عظیمی Ú©Ù‡ در زاویة جنوبِ غربی معبد Ú©ÙˆÚ†Ú© ساخته شده Ùˆ برجی Ú©Ù‡ پیرامون دروازة جنوبی قدیمی کشیده شده است . کتیبه هایی Ú©Ù‡ پابه پای آثار به دست آمده از تØ‌قیقات باستان شناسی بررسی شده اند، به ما امکان Ù…ÛŒ دهند Ú©Ù‡ تاریخ عناصر مختلف معماری مجموعه ای راکه باید جزو جالبترین بقایای معماری نظامی اسلامی در سوریة جنوبی دانست ØŒ با اطمینان معین کنیم .

مسجد Ú©ÙˆÚ†Ú© رأس العین ØŒ Ùˆ مسجد بزرگ شهر متعلق به همین دوران است . مسجد بزرگ شهر با مصالØ‌ÛŒ Ú©Ù‡ از تخریب ساختمان دیگری به دست آمده در نزدیکی قلعه بنا شده است Ùˆ دارای شبستانی با چهار رواق Ùˆ مناره ای عظیم است . فرمانهای ممالیک در هر دو مسجد به صورت کتیبه نگاشته شده است . در منابع قدیمی Ú©Ù‡ وصف بعلبک آمده ØŒ از بناهای دیگری از قبیل مدرسه ها، رباطها، آسایشگاهها، Ùˆ دیرها Ùˆ دارالØ‌دیثها نام برده شده Ú©Ù‡ اکنون کاملاً از بین رفته اند.

منابع : ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام والجزیرة ØŒ نسخة خطی لیدن ØŒ Ø´ 800 ØŒ 85 Ù¾ Ù€ 88 Ù¾ Ø› BGA ØŒ فهرستها؛ اØ‌مدبن ÛŒØ‌یی بلاذری ØŒ فتوØ‌ البلدان ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1866ØŒ ص 129Ù€130Ø› ( عفیف بطرس مرهج ØŒ اعرف لبنان : موسوعة المدن Ùˆ القری اللبنانیة ØŒ بیروت 1985 ) Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم البلدان ØŒ چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866Ù€1873ØŒ ذیل واژه Ø›

D. C. Dennett, Conversion and the poll tax , Cambridge, Mass. 1950, 55-64; R. Dussaud, Topographie historique de la Syrie , Paris 1927, 397, 403-404; M. Gaudefroy- Demombynes, La Syrie ب l'إpoque des Mamelouks, Paris 1923, 70-73, 181; Hist.Or.Chr., index; G. Le Strange, Palestine under the Moslems , London 1890, 295-298; August Friedrish von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft, ed. G. Wissowa, W. Kroll, and Mittelhause, Stuttgart 1894-1970, Munich 1973-1974, s.vv. "Heliopolis", "Heliopolitanus".

(برای دورة باستان ؛ نیز رجوع کنید به مقالات R. Dussaud و H. Seyrig که عمدتاً در نشریة Syria منتشر شده است )؛

J. Sauvaget, "Notes sur quelques inscriptions arabes de Baalbekk et de Tripoli", Bulletin du Musإe de Beyrouth, VII-VIII, (1949), 7-11; M. Sobernheim, Centenario... Amari, Palermo 1910, II, 152-163; Th. Wiegand, Baalbek, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren 1898 bis 1905 , Berlin-Leipzig 1921-1925, vol.  ; G. Wiet, "Notes d'إpigraphie syro-musulmane", in Syria , (1925), 150 ff.

/ ژ. سوردل و تومین ( د. اسلام ) /