بُعاث ، نام جایی در جنوب شرقی مدینه ، و نام جنگی که پیش از اسلام ، در آن محل روی داده است . بعاث در یک میلی یا فاصلة راه دو شبه از شهر ( مدینه ) قرار دارد (فراهیدی ، ج 4، ص 402؛ بکری ، ج 1، ص 259). این محل ، به سبب آخرین جنگِ میان دو قبیلة اَوس و خَزرَج که در آن روی داد (ح سال ششم پیش از هجرت ؛ ابن سعد، ج 3، ص 604، ج 4، ص 384؛ ابن جوزی ، ج 2، ص 385ـ386؛ قس یعقوبی ، ج 2، ص 37) «بعاث الحرب » نیز خوانده شده است (ابوالفرج اصفهانی ، ج 17، ص 124). بعاث را نام دژی از اوس (ابن منظور، ذیل «بعث »)، و به روایتی از اموال بنی قریظه دانسته اند (ابوالفرج اصفهانی ، همانجا؛ یاقوت حموی ، ج 1، ص 670). واژة بعاث در کتاب العین «بُغاث » (فراهیدی ، همانجا)، و در برخی منابع «بُعاث » و بُغاث » ضبط شده است (یاقوت حموی ، همانجا). جامعترین گزارش جنگ بعاث را ابوالفرج اصفهانی (از جمعِ روایات طبری و ابن کلبی ) به دست داده است . اوس در تدارک جنگ با خزرج از یهودِ بنی قریظه * و بنی نضیر * کمک خواست ، اما یهودیان ، به سبب تهدید شدن از سوی خزرجیان ، به آنان یاری نرساندند و برای تضمین کمک نکردن به اوس ، گروگانهایی نزد خزرج نهادند. اما عمروبن نعمان بَیاضی ، رئیس تیرة بیاضه از خزرج ، خواستار تصرف زمینهای حاصلخیز بنی قریظه و بنی نضیر شد، و تهدید به قتل گروگانها کرد؛
و چون به خواست خود نرسید، آنان را کشت . یهودیان از این کار برآشفتند و در جنگی کم اهمیت میان اوس و خزرج ، تصمیم به یاری اوس گرفتند و برخی اوسیان را که خزرجیان رانده بودند، پناه دادند. همچنین برخی قبایل غَسّانی مدینه ، از جمله بنی ثعلبه و بنی زَعورا، با آنان متحد شدند. در این هنگام ، عبدالله بن اُبَیّ، از اشراف خزرج ، اقدام قبیلة خود را تجاوزی آشکار دانست و آنان را از رویارویی بیم داد. در نتیجه ، جمعی از خزرج نیز کنار کشیدند. با این حال ، قبیلة خزرج عمروبن نعمان بَیاضی را به ریاست خود انتخاب کردند. حُضَیر الکتائب بن سِماک اشهلی نیز رئیس اوس شد (قس ابوالفرج اصفهانی ، ج 17، ص 118ـ121) و آنان را بسیج کرد و با یادآوری ستم و تحقیر خزرج در حق اوس ، به تهییج اوسیان پرداخت . از دیگر سران اوس در این نبرد، ابوعامر راهب بن صیفی (بعداً ابوعامر فاسق ) بود. اوس و خزرج حدود دو ماه در تدارک جنگ بودندو از قبایل عرب هم پیمان خود یاری می جستند. آنگاه جنگ سخت و بی سابقه ای میان دو گروه در بعاث درگرفت و ظاهراً چند ماه ادامه یافت ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 17، ص 119).

جنگ بعاث (آخرین منازعة اوس و خزرج ) طرفین را به ستوه آورد، و بعد از متارکه ، زمینة روانی لازم برای نفوذ و انتشار اسلام را در یثرب فراهم ساخت (برای روایتی از عایشه در این باره رجوع کنید به بکری ، ج 1، ص 260؛
ذهبی ، ص 288ـ289) به طوری که دو ـ سه سال بعد، دیدارهای پیاپی مردم یثرب با پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در موسم حج (دهم تا دوازدهم بعثت ) به بیعت اول و دوم عقبه و نهایتاً هجرت آن حضرت و سایر مسلمانان به یثرب (مدینه ) انجامید ( رجوع کنید به ابن هشام ، ج 2، ص 70 به بعد؛
ابن سعد، ج 1، ص 219ـ220؛
یعقوبی ، همانجا). پس از هجرت ، یهودیان از سر کینه ورزی و ناخشنود از همبستگی اسلامی ، با یادآوری نبرد بعاث و سرودن اشعاری در آن باره ، در پی برانگیختن دشمنیهای دیرین برآمدند، اما با درایت پیامبر اکرم به هدف خود نرسیدند ( رجوع کنید به ابن هشام ، ج 2، ص 204ـ 205). بعدها امام موسی کاظم علیه السلام در نزدیکی بعاث ، قریة صِریا را بنا نهاد (فراهیدی ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 382).

---

منابع :
(1) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت 1412/1992؛
(2) ابن سعد، الطبقات الکبری ، بیروت 1405/1985؛
(3) ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، ج 4، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( 1379 ) ؛
(4) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت 1374ـ1376/1955ـ1956؛
(5) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(7) عبدالله بن عبدالعزیز بکری ، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/1983؛
(8) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام ، السیّرة النبوّیة ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، بیروت 1409/1989؛
(9) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) .

/ گروه تاریخ /