responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1430

 

بِطائنی ، ابوالحسن علی بن ابی حمزه ، از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام و از سران واقفیه * . پدرش ابوحمزه سالم از مردم کوفه بود که با انصار پیوند ولاء * داشت (نجاشی ، ش 656؛ طوسی ، 1380، ص 242، 353؛ خوئی ، ج 11، ص 215). نسبت او، بطائنی ، مشعر بدان است که او یا پدرانش به بافتن آستریِ لباس (بِطانه ) یا خرید و فروش آن اشتغال داشته اند (سمعانی ، ج 2، ص 257؛ مامقانی ، ج 1، ص 290). بطائنی عصاکشِ ابوبصیر * یحیی بن ابی القاسم (متوفی 150) بود و از او احادیث بسیار روایت کرده است (نجاشی ، همانجا)، چنانکه از 545 حدیث که در کتب اربعة شیعه از بطائنی نقل شده ، 325 مورد آن ، خصوصاً مباحث قرآنی ، به روایت از ابوبصیر است . نجاشی (همانجا) او را مصنّف چند کتاب در تفسیر و فقه می داند و شیخ طوسی در رجال (ص 353)، وی را صاحب «کتاب * » و در فهرست (ص 96)، صاحب «اصل * » معرفی می کند. بطائنی گذشته از امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهم السلام و ابوبصیر، از حدود پانزده تن از راویان بزرگ شیعه ، مثل ابان بن تَغْلِب و معاویة بن عمّار و محمّدبن مُسْلم نقل حدیث کرده است و بیش از چهل نفر، از جمله محمدبن ابی عمیر و یونس بن عبدالرحمان و حسن بن محبوب و جعفربن بشیر، روایات او را نقل کرده اند (خوئی ، ج 11، ص 487ـ500). بنا بر برخی روایات ، بطائنی را امام کاظم علیه السلام تأیید کرده ، و وی در شمار نمایندگانِ مالی آن حضرت بوده است ؛ اگرچه برخی خلاف این را نقل کرده اند. کشّی (ص 405، 493)، بطائنی و چند تن دیگر را نام می برد که به دلیل دربند بودنِ امام کاظم علیه السلام اموال زیادی از پرداختهای مالی شیعیان نزد ایشان گرد آمده بود. در نتیجه بعد از اطلاع از شهادت آن حضرت ، با انگیزة تصرف این داراییها منکر وفات آن حضرت شدند و او را آخرین امامی معرفی کردند که غیبت گزیده است و مذهب وقف از اینجا آغاز شد ( رجوع کنید به واقفیّه ). پیوستن بطائنی به مدعیان وقف و پیشگام بودن او در این ماجرا را همه به اتفاق ذکر کرده اند. معاصران او و نیز علمای رجال چون ابن غضائری (به نقل خوئی ، ج 11، ص 214ـ223)، نجاشی (همانجا)، طوسی (1398، ص 42ـ44)، علامه حلّی (ص 231ـ 232) و ابن داود حلّی (ص 259) و محققان بعدی ، از او با عناوین رئیس واقفیه و پایه گذار وقف و یکی از ارکانِ وقف و نخستین کسی که این نظریه را مطرح کرد، یاد کرده و غالباً به انگیزة مال اندوزیِ او و همراهانش اشاره کرده اند. طبق روایات ، امام رضا علیه السلام با او و همفکرانش مناظره کرده است . بطائنی در حدود 200 درگذشته است .

دربارة وثاقت و قبول روایات بطائنی ، با توجه به انکار امامتِ حضرت رضا علیه السلام چند نظریه وجود دارد: بنابه نقل کشّی (ص 403)، علی بن حسن بن فضّال ، او را «کذّاب و متهم » خوانده است . بیشتر رجالیان و فقها مثل سیّدمرتضی علم الهدی و ابن غضائری و صاحب مدارک و علامة حلّی معتقد به ضعف او بوده و در استدلالاتِ فقهی به روایات وی عمل نکرده اند، استثنائاً علامه حلّی در برخی موارد به روایت او استناد کرده است (ص 96؛ کلباسی ، ص 134ـ135). معرفی او به عنوان واقفی ، در رجال نجاشی ، کشّی و علامة حلّی و دیگر کتب ، نشانة تأیید نظر معتقدان به ضعف بطائنی است . در مقابل ، کسانی با استناد به مطالبی ، مانند عملِ اصحاب به احادیث او ( رجوع کنید به طوسی ، 1403، ج 1، ص 381) و نقل حدیث از او توسط محدثانی مانند ابن ابی عمیر و بَزَنْطی که جز از ثقات روایت نمی کرده اند، و نیز صاحب «اصل » بودنِ او و روایات منقول در ستایش وی ، او را توثیق کرده اند (مامقانی ، ج 2، ص 262؛ خوئی ، ج 11، ص 225ـ226). برخی ، از جمله کلباسی ، صاحب سماءالمقال ، وثاقت او را به دوران قبل از وفات امام کاظم علیه السلام و ضعف او را به دورة بعد، که مذهب وقف را پایه گذاری کرده ، نسبت می دهند و عقیدة متأخر او را نشانة عدم عدالت پیشین نمی دانند (ص 151ـ153). محدث نوری (ج 3، ص 623ـ625) معتقد است که بزرگانِ اصحاب ، روایات بطائنی را، جز در مسائل راجع به مذهب وقف ، تلقی به قبول کرده و او را در این گونه مسائل ، ثقه می دانسته اند (این نکته را از تعبیر شیخ طوسی در عدة الاصول (ج 1، ص 380ـ381) می توان دریافت ). بنابر نظریة اخیر، حتی در دوران وقف نیز از او استماع حدیث می شده است ، ولی به این مطلب ـ با توجه به نهی شدید حضرت رضا علیه السلام از همنشینی با واقفیه ـ نمی توان اعتماد کرد ( رجوع کنید به واقفیّه ). در نتیجه ، اگر استماع روایات او پیش از وفات امام کاظم علیه السلام بوده باشد، در شمار احادیث صحیح ، و در غیر این صورت ، موثّق خواهد بود؛ هر چند ابن فضّال ، بدو نسبتِ کذب داده است .

حسن فرزند بطائنی نیز از چهره های سرشناسِ واقفیه بوده و در کتب رجال در ضعف او کمتر تردید شده است (از جمله : مامقانی ، ج 1، ص 290). کشّی (ص 552) از ابن فضال نقل کرده است که وی از این شخص با عنوان کذّاب و «ملعون » یاد کرده و علی رغم استماع روایات بسیار و کتابت یک دورة کاملِ تفسیر قرآن از او، نقل حتی یک حدیث را از وی روا نمی دانسته است (عین همین مطلب را کشّی ، ص 404، از ابن فضّال دربارة علی بن ابی حمزه نیز نقل کرده است ، ولی چون تولد ابن فضال ، به ظنّ قوی ، بعد از مرگ بطائنی بوده ، این سخن نباید درست باشد). بطائنیِ پسر، کتابهایی نیز نوشته بوده و در کتب اربعة شیعه در حدود پنجاه حدیث از طریق او نقل شده است . در عرف محدّثان شیعه هر گاه کلمة بطائنی به تنهایی استعمال شود، مراد پدر است . همنامِ علی بن ابی حمزة بطائنی در میان اصحاب ائمّه علیهم السلام ، علی بن ابی حمزة ثمالی * است که از ثقات است و احیاناً در صورت عدم ذکر نسبت نامش با بطائنی خلط می شود. محدثان از جمله کاظمی در هدایة المحدّثین (ص 211) برای تشخیص این دو تن راههایی ذکر کرده اند.


منابع :
(1) ابن داود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(2) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983؛
(3) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 2، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1383/ 1963؛
(4) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380/ 1961؛
(5) همو، عُدَّة الاصول ، ج 1، چاپ محمدمهدی نجف ، قم 1403/ 1983؛
(6) همو، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1356/ 1937، چاپ افست قم 1351 ش ؛
(7) همو، کتاب الغیبة ، تهران ( تاریخ مقدمه 1398 ) ؛
(8) حسن بن یوسف علامه حِلّی ، رجال العلامة الحِلّی ، نجف 1381/ 1961، چاپ افست قم 1402؛
(9) محمدامین بن محمدعلی کاظمی ، هدایة المحدّثین ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1405؛
(10) محمدبن عمر کشّی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(11) ابوالهدی کلباسی ، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال ، چاپ محمدعلی روضاتی اصفهانی ، قم 1332 ش ؛
(12) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ 1352؛
(13) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، چاپ سنگی تهران 1318ـ1321، چاپ افست تهران 1382ـ1383.

/ حسن طارمی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1430
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست