بصیرت ، واژه ای مشترک در قرآن ، حدیث ، عرفان و تصوف . بصیرت در لغت از مادة «بصر» و جمع آن «بصائر» و به معنای «دلیل ، حجت ، برهان و بینایی دل » است . آن را «شاهد و گواه » نیز معنی کرده اند، مانند عبارت «جَوارِحُهُ بَصیرةٌ عَلَیه » (اندامهای او بر اعمالش شاهدند). عبارت «فِراسةٌ ذاتُ بَصیرةٍ»، بر فراست راستین دلالت می کند (راغب اصفهانی ؛ قاضی خان بدر محمد دهار، ذیل «بصر»؛ معلوف ، ذیل «بصر»، «بصیرة »؛ فراهیدی ، ج 7، ص 117). ابن فارس (ذیل «بصر»)، چند معنی برای بصیرت ذکر کرده است ، از جمله «علم به یک چیز» و «برهان » که تمامی آنها به معنای اصلی آن (وضوح و روشنی ) باز می گردد. ازینرو عبارت «رَاَیتُهُ لَمحاً باصراً» یعنی «با دقت کامل به او نظر کردم »، «بَصُرتُ بالشی ءِ» یعنی «به آن آگاه و بصیر شدم » و «أبْصَرْتُهُ» یعنی «آن چیز را دیدم » (نیز رجوع کنید به راغب اصفهانی ، همانجا).

در قرآن و حدیث . بصیرت و بصر در قرآن به معنای قوة ادراک قلب ، معرفت و عبرت به کار رفته است (همانجا). همچنین آن را «شاهد، حجت و برهان » نیز معنی کرده اند (قمی ، ص 34؛ مصطفوی تبریزی ، ج 1، ص 265؛ قرشی ، ج 1، ص 197). اغلب مفسران در تفسیر آیة «قَد جَآءَکُم بَصَآئِرُ مِن ربّکُم فَمَن اَبصَرَ فَلِنَفْسِه ...» (انعام : 104) و آیة «... ه'ذَا بَصآئرُ مِن رَبّکُم وَ هُدیً و رَحمَةٌ لِقومٍ یُؤمنون » (اعراف :203)، «بصائر» را حجج و بینات دانسته اند. به نظر ابوالفتوح رازی ، بصیرت در قرآن دلالتی است که موجب علم و آگاهی می شود به نحوی که گویی عالِم ، معلوم خود را مشاهده می کند. او در ادامة تفسیر آیة 104 سورة انعام می گوید «فمن أبصر فلنفسه ، یعنی هر که بداند و اندیشه کند برای خود کند» (ج 5، ص 27). به نوشتة طبرسی (ج 3، ص 534) «بصائر دلایلی است که آدمی به یاری آنها از گمراهی به هدایت می آید و میان حق و باطل تمییز قائل می شود. برخی بصائر را در این آیه همچنین به معنای «وحی و آنچه رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آورده » دانسته اند (ابن کثیر، ج 2، ص 269؛ زمخشری ، ج 2، ص 55). معنای بصیر در آیة پنجاه سورة انعام «...قُل هَل یَستوی الاَعم'ی وَ البَصیر افلا تتفکرون » استفهامی انکاری و تأکیدی بر نامساوی بودن تابع حق و گمراه از هدایت است و مصادیق این دو معنا کافر و اهل فکر و نظر (مؤمن )، جاهل و عالم اند. در تفسیر آیة «قُل ه'ذِهِ سَبیلی اَدعوا اِلَی الّلهِ عَلی ' بَصیرةٍ أنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی ...» (یوسف :108)، گفته اند که دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلّم و هر که پیرو دین اوست ، از روی علم و یقین و هدایت است (ابن کثیر، ج 2، ص 803؛ طوسی ، التبیان ، ج 6، ص 205؛ سیوطی ، ج 4، ص 40؛ قرطبی ، ج 9، ص 274). آیة «...فَکشَفْنا عَنکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الیَومَ حَدید» (ق :22) بدین معناست که انسان در قیامت از غفلت خویش آگاه می شود و حقایقی را که بر او پوشیده بود به نظر نافذ می بیند (ابوحیان ، ج 8، ص 125). به گفتة قرطبی (ج 17، ص 15)، «این بصیرت به قلب است و انسان با شهود قلبی ، سیئات و حسنات خود را می بیند.» ابوالفتوح رازی (ج 11، ص 327) در تفسیر آیة «بل الانسان علی نفسه بصیرةٌ» (قیامت : 14) به نقل از ابن عباس می نویسد که آدمی را بر خود بصیرتی هست یعنی او بر خود گواه است به گونه ای که قیام حجّت بیّن براساس آن واقع می شود (نیز رجوع کنید به طوسی ، التبیان ، ج 10، ص 195؛ زمخشری ، ج 4، ص 661).

امام علی علیه السلام بصیرت را از چند حیث مطرح کرده اند: معنا و اهمیت بصیرت ؛ عوامل بصیرت و خصایص اهل بصیرت . به فرمودة ایشان (ص 248، 335، 499)، بصیرت ، بخشش پروردگار است به گونه ای که اگر آدمی بخواهد ببیند، چشم بصیرت او را می گشایند، و بدان است که حق را تصدیق ( قلبی ) می کند. امام علی علیه السلام (ص 496) از کسانی که بی بصیرت از حاملان حق تبعیت می کنند و با نخستین شبهه ای که در دل آنها راه یابد در می مانند، انتقاد کرده است و داشتن قلبی سلیم و با بصیرت را از نشانه های سعادت انسان دانسته است (همان ، ص 496). در نهج البلاغه آمده است که قرائت قرآن کریم و ذکر حق و عبرت گرفتن از ایام ، موجب بصیرت در انسان می شود ( رجوع کنید به ص 342، 506). بصیر کسی است که چون بشنود بیندیشد و چون نظر کند ببیند و از عبرتها بهره مند گردد (همان ، ص 213). همچنین نگاه اهل بصیرت فراتر از دنیاست ولی نگاه کوردلان به دنیاست . اهل بصیرت از دنیا و کوردلان برای دنیا توشه برمی گیرند (همان ، ص 191ـ192).

در دیگر احادیث شیعه نیز، دربارة بصیرت و اشخاص بصیر اخباری نقل شده است . به نقل مجلسی ، امام صادق علیه السلام ، معرفت را دو گونه دانسته اند: باطنی ، ظاهری . معرفت باطنی ، بر اساس بصیرت است ، و انسان به آن وسیله ، نسبت به دین خدا معرفت حاصل می کند. صاحبان معرفت ظاهری اینگونه نیستند اگرچه به حق اذعان می کنند (مجلسی ، ج 24، ص 290). در برخی دعاها تنویر بصر و بصیرت از خدا خواسته شده است «اللهم ... نورِّ بَصَری و بصیرتی ...» «نوری ، ج 1، ص 446). در زیارت نامة قبر مطهر امام علی علیه السلام آمده است که ایشان انسانها را از روی بصیرت به حق دعوت کرده اند (طوسی ، تهذیب ، ج 6، ص 28).

در عرفان و تصوف . بصیرت قوه ای است از آنِ قلبی که به نور قدسی منور شده و قلب به واسطة آن ، حقایق و بَواطن اشیا را می بیند؛ همچون چشم برای نفس که نفس به وسیلة آن ، صور و ظواهر اشیا را مشاهده می کند. حکما بصیرت را قوة عقل نظری و قوة قدسی نامیده اند (عبدالرزاق کاشی ، 1981، ص 37ـ 38؛ جرجانی ، ص 60).

صوفیان جز چشم ظاهر، به دیدة دیگری که بصیرت نام دارد قایل اند که پس از مجاهدات و ریاضات بسیار با عنایت الهی ، در باطن سالک پدید می آید تا به وسیلة آن بتواند عالم غیب و مظاهر آن را مشاهده و حقایق ازلی را ادراک کند (آملی ، ص 579ـ580) همانطور که چشم سر بدون نور، قادر به رؤیت عالم حسّ و شهادت نیست ، چشم باطن یا بصیرت نیز نمی تواند بدون انوار مخصوص خود، عالم غیب و عقول را مشاهده کند. از این انوار مانند نور تجلّی ، نور الهام ، نور وحی و نور کشف به نور الله تعبیر شده است (همانجا). لذا صوفیان ، کشف و شهود را، بدون بصیرت ناممکن می دانند (سلمی ، ج 1، ص 493؛ جامی ، ص 133؛ کشف الغایات ، ص 311). به نظر آنان بسیاری از حقایق فقط با دیدة دل ، دیده می شود، مثل ادراک ( شهودیِ ) حق ، و این غیر از طریق استدلال است (لاهیجی ، ص 66). ادراک معانی و اسرار ( عرفانی ) جز به قوة بصیرت یا دیدة دل میسر نمی شود، و ازینرو طالب دیدار باید دیده ای غیر از دیدة سر طلب کند (همان ، ص 43). این بیت حافظ (غزل 51) که دیدن روی ترا دیدة جان بین باید/ وین کجا مرتبة چشم جهان بین من است ، اشاره به همین نکته است . مولوی بصیرت و بینش را برتر از عقل و قیاس ، و روشنگریِ آن را بمراتب بیش از عقل و اعمال آن می داند (گوهرین ، ج 2، ص 309). او می گوید: جان شو و از راه جان ، جان را شناس / یار بینش شو نه فرزند قیاس (مثنوی ، ج 2، ص 182). به گفتة عبدالرزاق کاشی در شرح منازل السائرین (1372 ش ، ص 336ـ342) بصیرت عقل منور به نور قدس است که از دلیل و برهان بی نیاز است زیرا حق را بیّن و مکشوف می بیند و با نفی و طرد باطل ، رهانندة انسان از حیرت است . آخرین مرتبه از مراتب سة گانة آن سرچشمة معرفت و دریافت کنندة اشارت و ظاهرکنندة فراست است .

نیل به توحید ذاتی و شهود وجود واحدی که از همة اعتبارات ، مجرد است ، جز با عمل صالح و بصیرت ممکن نیست (آملی ، ص 126). به گفتة شارح گمنام عبهرالعاشقین ، تمامی دایرة عرفان در این شیوه است که عارف با بصیرت روح ، قدیم را در تجلی قدیم و همو را با بصر صورت ، در حادثات ببیند (روزبهان بقلی ، حواشی ، ص 193). فرغانی نیز می گوید: حقیقتِ جمعِ تجلی جمالی و جلالی با اتحاد بصر و بصیرت ممکن است (ص 428). خواجه محمد پارسا (ص 280)، در بحث از بصیرت برای رؤیت چهار مرتبه قایل است : رؤیت به بصر؛ رؤیت به بصیرت در عالم خیال ؛ رؤیت به بصر و بصیرت به وقت تمثل ارواح و رؤیت حقیقی که ادراک حقایق است مجرد از صور حسی . برخی صوفیان ایمان دل را موقوف به بصیرت می دانند (عَبّادی ، ص 164).

در اصطلاحات رایج تصوف ، ارباب بصائر کسانی اند که تنها به حقایق اشیا نظر می کنند و به حسب توانایی در معرفت حقایق اشیا پنج مرتبه دارند که بالاتر از همة آنها، بر گذشتن از همة مخلوقات و دیدن خالق است (همانجا). ابن عربی (ج 5، ص 73)، اهل بهشت را به چهار صنف تقسیم کرده : 1. انبیا؛ 2. اولیا یعنی کسانی که از روی بصیرت و بیّنه اتباع انبیا هستند؛ 3. مؤمنان یعنی کسانی که انبیا را تصدیق می کنند؛ 4. عالمان به توحیدِ حق از طریق دلایل عقلی . به نظر او، شب زنده داری و ملازمت ذکر، دیدة بصیرت را جلا می دهد (ج 4، ص 259) و علم ، رؤیت با بصیرت است و رؤیت با بصر، طریق حصول علم است (ج 1، ص 197ـ 198).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) حیدربن علی آملی ، کتاب جامع الاسرار و منبع الانوار ، چاپ هنری کربین و عثمان اسماعیل یحیی ، تهران 1347 ش ؛
(3) ابن عربی ، الفتوحات المکیة ، چاپ عثمان یحیی ، قاهره 1405ـ1412؛
(4) ابن فارس ، معجم مقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قم 1404؛
(5) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ، چاپ علی شیری ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) حسین بن علی ابوالفتوح رازی ، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری ، تهران 1382ـ1387؛
(7) محمدبن یوسف ابوحیان ، تفسیر البحر المحیط ، بیروت 1403/1983؛
(8) محمدبن محمد پارسا، شرح فصوص الحکم ، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران 1366 ش ؛
(9) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نقد النصوص فی شرح الفصوص ، چاپ ویلیام چیتیک ، تهران 1356 ش ؛
(10) علی بن محمد جرجانی ، التعریفات ، قاهره 1411/1991؛
(11) شمس الدین محمد حافظ ، حافظ ، چاپ سایه ، تهران 1373 ش ؛
(12) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدگیلانی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1332 ش ) ؛
(13) روزبهان بقلی ، کتاب عبهرالعاشقین ، چاپ هنری کربین و محمد معین ، تهران 1360 ش ؛
(14) محمودبن عمر زمخشری ، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ( بی تا. ) ؛
محمدبن حسین

سلمی ، درجات المعاملات ، چاپ احمد طاهری عراقی ، در مجموعة آثار ابوعبدالرحمن سلمی ، ج 1، گردآوری نصرالله پورجوادی ،

(15) تهران 1369 ش ؛
(16) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدُّر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، قم 1404؛
(17) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛
محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر

(18) القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(19) همو، تهذیب الاحکام ، چاپ محمدجواد فقیه ، بیروت 1413/1992؛
(20) منصوربن اردشیر عَبّادی ، صوفی نامه : التصفیة فی احوال المتصوفة ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1368 ش ؛
(21) عبدالرزاق کاشی ، اصطلاحات الصوفیة ، چاپ محمد کمال ابراهیم جعفر، مصر 1981؛
(22) همو، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1372 ش ؛
علی بن ابی طالب (ع )،

(23) امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1387 ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(24) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی ، قم 1410؛
(25) سعیدبن احمد فرغانی ، مشارق الدراری : شرح تائیة ابن فارض ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، مشهد 1357 ش ؛
(26) قاضی خان بدر محمد دهار، دستور الاخوان ، چاپ سعید نجفی اسداللّهی ، تهران 1349ـ1350 ش ؛
(27) علی اکبر قرشی ، قاموس قرآن ، چاپ افست تهران 1361 ش ؛
محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، ج 9، قاهره 1387/1967، ج 17، بیروت 1966،

(28) چاپ افست تهران 1364 ش ؛
عباس قمی ، الدُّر النظیم فی لغات

(29) القرآن العظیم ، قم 1407؛
(30) کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات ، در ابن عربی ، التجلیات الالهیة ، چاپ عثمان اسماعیل یحیی ، تهران 1367 ش ؛
(31) صادق گوهرین ، شرح اصطلاحات تصوف ، تهران 1367 ش ؛
(32) محمدبن یحیی لاهیجی ، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز ، چاپ محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی ، تهران 1371 ش ؛
(33) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(34) حسن مصطفوی تبریزی ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، تهران 1360 ش ؛
(35) لویس معلوف ، المنجد: عربی ـ فارسی ، ترجمة محمد بندر ریگی ، تهران 1374 ش ؛
(36) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، مثنوی معنوی ، تصحیح رینولد ا. نیکلسون ، چاپ نصرالله پورجوادی ، تهران 1363 ش ؛
(37) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407.

/ حسن سیّدعرب /