responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1421

 

بصیرالملک ، میرزامحمدطاهر یا طاهر مستوفی کاشانی ملقّب به بصیرالملک ، مستوفی و ادیب عهد ناصری . در 1249 در کاشان متولد شد و چهارمین فرزند میرزا احمد ادیب شیبانی ، از فضلای آن شهر بود (شیبانی ، ص 251). کودکی و نوجوانی خود را در کاشان گذراند و بعد به تهران آمد. سپس برای ادامة تحصیل رهسپار کربلا شد و تا مرحلة اجتهاد تحصیل را ادامه داد (همانجا).

بصیرالملک پس از بازگشت به تهران ، به خدمات دولتی پرداخت و از آن پس تمام زندگی خود را در این راه گذراند. در اوایل عهد ناصری و در 1280، به مستوفیان دفتر استیفا پیوست و مقام مستوفی یافت (بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص پانزده ؛ بامداد، ج 2، ص 185) و گاه نیز ممیزی مالیات بعضی ولایات را بر عهده می گرفت (بصیرالملک شیبانی ، همانجا) چنانکه سالها استیفای سمنان و دامغان به عهدة او بود (بامداد، همانجا). از 1295 به بعد، به رجال متنفذی چون امین السلطان ، مستوفی الممالک ، اقبال الدوله و بسیاری دیگر نزدیک شد (شیبانی ، همانجا؛ افشار، ص 595) و همچنین مورد توجه شاه قرار گرفت و سالها ریاست و خزانه داری بیوت سلطنتی مانند کتابخانه ، اسلحه خانه و بلورخانه را به عهده داشت (شیبانی ، همانجا). در 1310، در امور خالصجات مباشر میرزامحمدخان اقبال الدوله وزیر خالصجات شد و در همان سال به بصیرالملک ملقب گردید (همانجا). اما صدیق الممالک شیبانی نوشته است که وی این لقب را همراه نشان تمثال همایونی در 1313 گرفته است ، و این در حالی است که زیر تصویری که در 1306 گرفته شده لقب بصیرالملک مندرج است (بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص شانزده ).

بصیرالملک عمری را در استیفا گذراند و از مستوفیان مورد توجه شاه و مردی مذهبی و پایبند به مراسم دینی (افشار، همانجا) و در زمرة مستوفیانی بود «که در دفترخانة مبارکه خدمت مخصوص ندارد» (اعتمادالسلطنه ، ص 381). شهرت وی بیشتر مرهون فعالیتهای ادبی و تحقیقی اوست . از وی سه اثر باقی مانده است : 1) کشف الابیات مثنوی مولوی که آن را با شیوه و نظم خاصی تهیه کرده و تا آن زمان بی سابقه بوده است (شیبانی ، ص 251). این اثر به ضمیمة مثنوی در 1299 (مشار، ج 4، ستون 4072؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 18، ص 7) و به سرمایة محمد رحیم خان علاءالدوله منتشر شد (محبوبی اردکانی ، ص 469) و به مثنوی علاءالدوله شهرت یافت (بامداد، همانجا؛ مشار، همانجا). در 1315، بصیرالملک همین اثر را در قطعی کوچکتر تنظیم کرد و به چاپ رسانید که به مثنوی بصیرالملک معروف شد (بامداد، همانجا)؛ 2) کشف الا´یات فارسی و ترجمه ای از قرآن (آقابزرگ طهرانی ، ج 18، ص 5، 7؛ شیبانی ، همانجا) که پس از انتشار با عنوان قرآن بصیرالملکی سالها معروف و مورد توجه و استقبال بوده است (افشار،همانجا)؛ 3) یک دوره یادداشتهای روزانه دربارة وقایع سالهای 1301ـ1306. نسخة اصلی آن نزد حسین ثقفی اعزاز و عکس آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران است . این اثر با عنوان روزنامة خاطرات بصیرالملک شیبانی به کوشش ایرج افشار و رسول دریاگشت در 1374 ش در تهران به چاپ رسیده است . این یادداشتها مکمّل خاطرات اعتمادالسلطنه و حاوی اطلاعات ارزنده ای از زندگی روزمرّة مردم از جمله خورد و خوراک و نحوة وقت گذرانی و تفنن ، مناسبات خانوادگی و سطح عمومی زندگی است ؛ همچنین اطلاعاتی در باب دیوان استیفا و مستوفیان ، جغرافیای شهری ، کتابخانه و گنجینة سلطنتی دارد (شیبانی ، ص 252ـ256؛ افشار، ص 595 ـ 613) که مؤلف خود شاهد این رخدادها بوده است . این خاطرات از نظر اطلاعات رجالی و سرگذشت سرشناسان و حتی مردمان ناشناخته منبع ارزشمندی است (بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص سی ـ سی و یک ).

بصیرالملک در1330 درگذشت و در صفاییة شهر ری ، در آرامگاهی که خود احداث کرده بود، به خاک سپرده شد (شیبانی ، ص 78). از دو ازدواج بصیرالملک شش پسر و یک دختر باقی ماند (همانجا). فرزندان او اغلب در دستگاه دولتی صاحب مقام و نفوذ بودند، از جمله میرزاخلیل شیبانی محاسب الوزاره ، از کارمندان عالیرتبة وزارت پست و تلگراف (همان ، ص 96)؛ میرزا سعید شیبانی معدل الدوله ، معاون وزارت جنگ ، وکیل قائن و سیستان و نایب رئیس مجلس و پیشکار مالیة آذربایجان (همان ، ص 85؛ بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص هفده )؛ میرزا حسین شیبانی ، معاون وزارت فوائد عامه ، که نخست لقب سهام السلطنه داشت و پس از فوت پدرش ، به لقب او، بصیرالملک خوانده شد (شیبانی ، ص 90ـ91؛ و اشارة بزرگ امید به شرکت بصیرالملک شیبانی در مزایدة تحدید تریاک در 1335، به «بصیرالملک پسر» است ، ص 268)؛ میرزا منصور شیبانی ، مستوفی سمنان و دامغان و وکیل قائن و سیستان ، که لقب وی را معدل الدوله ذکر کرده اند (بامداد، همانجا؛ علوی ، ص 111)، حال آنکه معدل الدوله لقب فرزند دیگر بصیرالملک ، میرزا سعید است (بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، همانجا؛ مستوفی ، ج 1، ص 261، حاشیه ؛ شیبانی ، ص 85). پسران دیگر او محمود محاسب الممالک معاون و کفیل وزیر پست و تلگراف (بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص هجده ) و عبدالله شیبانی ، رئیس تلگرافخانة قوچان ، بودند (شیبانی ، ص 78؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 666؛ بصیرالملک شیبانی ، مقدمة افشار، ص هفده ). نیز رجوع کنید به شیبانی * ، خاندان .


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(3) ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی »، آینده ، سال 12، ش 9ـ10 (آذر ـ دی 1365)؛
مهدی بامداد،

شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
ابوالحسن بزرگ امید، از ماست که برماست ، تهران 1335 ش ؛
محمدطاهربن احمد بصیرالملک شیبانی ، روزنامة خاطرات بصیرالملک شیبانی ، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت ، تهران 1374 ش ؛
رحمت الله شیبانی ، خاندان شیبانی ، تهران 1371 ش ؛
ابوالحسن علوی ، رجال عصر مشروطیت ، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
حسین محبوبی اردکانی ، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الا´ثار در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 2، تهران 1368 ش ؛
عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، تهران 1360 ش ؛
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355 ش ؛
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345 ش .

/ افسانه منفرد /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1421
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست