بصیر ، ابوعلی فضل بن جعفربن فضل بن یونس انباری کوفی نخعی کاتب ØŒ شاعر Ùˆ مترسّل نابینای شیعی (Ø‌ 160Ù€ 258). در کوفه در خاندانی ایرانی به دنیا آمد Ú©Ù‡ از انبار بدانجا Ú©ÙˆÚ† کرده Ùˆ در Ù…Ø‌لة قبیلة بنی نَخَع ساکن Ùˆ از طریق ولاء * بدیشان وابسته شده بودند (مرزبانی ØŒ 1379ØŒ ص 185Ø› امین ØŒ ج 8ØŒ ص 397). سامرائی (1407ØŒ ج 2ØŒ ص 144) تاریخ ولادت او را در دهة هشتم از سدة دوم Ø‌دس زده است ØŒ لیکن با توجّه به قصیدة ÙˆÛŒ در مدØ‌ فضل برمکی ØŒ ولادتش را در Ø‌دود 160 Ù…ÛŒ دانند ( دایرة المعارف بزرگ اسلامی ØŒ ذیل «ابوعلی بصیر»). در تاریخ وفات ÙˆÛŒ نیز اختلاف است . مرزبانی وفات او را در 251ØŒ همزمان با آشوبهای داخلی Ø‌کومت عباسیان دانسته است ØŒ اما وجود شعری از او Ú©Ù‡ خلافت معتّز را تبریک گفته ØŒ این قول را نفی Ù…ÛŒ کند. در این میان قول ابن Ø‌جر عسقلانی (ج 4ØŒ ص 438) مبنی بر فوت او در ابتدای خلافت معتمد (256Ù€279) با گزارشی از ابن قتیبه (ج 3ØŒ ص 98) Ø‌اکی از زنده بودنش در Ø‌دود 256 ( Ú©Ù‡ سال تولد امام زمان است ) تأیید Ù…ÛŒ شود. او را به سبب نابینایی «ضریر» (نابینا) Ùˆ به علّت تیزهوشی Ùˆ زیرکی (Ùˆ یا از باب تسمیة الشی باسم ضدّه رجوع کنید به فیشر، ص 430) «بصیر» لقب داده اند، زیرا از خردسالی Ú©Ù‡ پدر را از دست داده بود، سرودن شعر را آغاز کرد (جاØ‌ظ ØŒ ج 2ØŒ ص 45ØŒ پانویس 1Ø› مرزبانی ØŒ 1379ØŒ همانجا؛ مبرد، ج 1ØŒ ص 14Ø› ابن معتز، ص 398Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ 1355Ù€ 1357ØŒ ج 13ØŒ ص 180Ù€181Ø› قس دایرة المعارف بزرگ اسلامی ØŒ همانجا؛ د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل «بصیر»). Ú†Ù‡ در منابع ØŒ Ú†Ù‡ در اشعار خود ÙˆÛŒ به علّت Ùˆ زمان نابیناییش اشاره نشده است Ø› اما برخی از تشبیه های او Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ از رنگها تصوری نداشته است ( رجوع کنید به ابشیهی ØŒ ج 2ØŒ ص 292Ù€293Ø› سامرائی ØŒ 1407ØŒ ج 2ØŒ ص 144Ù€ 145Ø› امین ØŒ همانجا)Ø› ازینرو یا کور مادرزاد بوده Ùˆ یا در خردسالی ØŒ پیش از پیدایش تصوّر رنگ در ذهنش ØŒ نابینا شده است . با این Ø‌ال ØŒ به تصریØ‌ خود او در اشعارش ØŒ از همگنان بینای خویش عقب نمانده Ùˆ پیشگام ایشان Ùˆ Ø‌تّی بزرگترین شاعر زمان خود نیز گردیده است (مسعودی ØŒ ج 4ØŒ ص 62Ø› ابشیهی Ø› سامرایی ØŒ 1407Ø› امین ØŒ همانجاها).

بصیر در قطعه سرایی ØŒ Ù…ÙŽØ«ÙŽÙ„ پردازی ØŒ نادره گویی ØŒ اØ‌اطه بر شعر جاهلی Ùˆ اسلامی Ùˆ نقد شعر استاد بود. بیش از همه مدØ‌یّه ØŒ هجائیّه Ùˆ شکوائیّه Ù…ÛŒ سرود (مرزبانی ØŒ 1385ØŒ ص 434Ù€ 436Ø› ابن رشیق ØŒ ج 1ØŒ ص 188) Ùˆ گاه به وصف طبیعت ØŒ Ù…Ø‌یط اطراف Ùˆ چهره ها Ùˆ منشهای اطرافیان Ù…ÛŒ پرداخت (راغب اصفهانی ØŒ ج 4ØŒ ص 675Ø› ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 10ØŒ ص 211Ø› ثعالبی ØŒ التمثیل ØŒ ص 91Ø› همو، الاعجاز ØŒ ص 263). به آل علی Ùˆ اهل بیت علیهم السلام عشق Ù…ÛŒ ورزید Ùˆ به شفاعت ایشان Ùˆ اصل تولّی Ùˆ تبرّی ایمان داشت ØŒ چنانکه برای خاندان پیامبر اکرم مدیØ‌Ù‡ هایی پرشور سروده Ùˆ در آنها بخصوص مضمونهای کلامی شیعی والایی به کار برده است (مرزبانی ØŒ 1379ØŒ همانجا؛ صفدی ØŒ ص 225Ø› ابن Ø‌جرعسقلانی ØŒ همانجا؛ ابن شهر آشوب ØŒ 1379ØŒ مناقب ØŒ ج 4ØŒ ص 412Ø› امین ØŒ ج 8ØŒ ص 397).

به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ بصیر تØ‌ت تأثیر گرایش مذهبی عمومی قبیلة بنی نخع به تشیع بوده است Ú©Ù‡ رجال شیعی برجسته ای چون کمیل بن زیاد، مالک اشتر Ùˆ ابراهیم بن مالک از آن قبیله برآمده اند (زرکلی ØŒ ج 8ØŒ ص 14). بعلاوه ØŒ با تکیه بر گزارش ابن قتیبه (همانجا) از شعر او در تهنیت مولود یکی از افراد خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم Ú©Ù‡ نام مولود را Ù…Ø‌مد گذاشته بوده است ØŒ Ù…Ø‌تمل دانسته اند Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ نخستین شاعری بوده Ú©Ù‡ میلاد امام مهدی علیه السلام را در Ø‌ضور امام Ø‌سن عسکری علیه السلام به ایشان تهنیت گفته است Ùˆ گویا از همین روست Ú©Ù‡ ابن شهرآشوب ÙˆÛŒ را از شاعران پرهیزکار یا تقیه کنندة شیعه شمرده است (1380ØŒ ص 152Ø› همو، 1379ØŒ همانجا؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ØŒ همانجا). پرهیزکاری ØŒ راستگویی ØŒ بزرگمنشی ØŒ فراخوانی خود Ùˆ خانواده به پارسایی Ùˆ نبردن Ø‌اجت به لئیمان ØŒ در خانه ای Ù…Ø‌قّر با بلند همّتی زیستن Ùˆ تن دادن به مشقت سفر Ø‌ج با وجود نابینایی (ثعالبی ØŒ خاص ØŒ ص 126Ø› همو، اللطائف ØŒ ص 95Ù€96Ø› همو، الاعجاز ØŒ ص 262Ø› مسعودی ØŒ ج 4ØŒ ص 63Ø› عسکری ØŒ ج 1ØŒ ص 121Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ همانجا) اØ‌تمالِ «رفت Ùˆ آمد ( ÙˆÛŒ ) به دیرهای کنار شهر Ùˆ عیاشی Ùˆ هرزگی » را ثعالبی ØŒ ثمار ØŒ ص 268Ù€269Ø› شابشتی ØŒ ص 248Ù€249) اگر منتفی نسازند، بی گفتگو کمرنگ Ù…ÛŒ کنند.

بصیر پس از بالندگی شخصیتش ØŒ در 218 یعنی ابتدای خلافت معتصم عباسی ØŒ کوفه را به قصد بغداد ترک گفت (صفدی ØŒ همانجا؛ زرکلی ØŒ ج 5ØŒ ص 147)Ø› سپس در 222 Ú©Ù‡ معتصم پایتخت خلافت را به سامرا منتقل کرد، ÙˆÛŒ نیز به آنجا رفت . بصیر ضمن مدØ‌ تقیّه آمیز خلفا Ùˆ درباریان ØŒ با دشمنان سر سخت اهل بیت ØŒ از جمله علی بن جَهم Ùˆ سعیدبن Ø‌ُمید Ùˆ معلّی بن ایّوب Ùˆ ابن سعدان ØŒ بسختی در Ù…ÛŒ افتاد Ùˆ با اشعار گزنده آنان را هجو Ù…ÛŒ کرد (مسعودی ØŒ ج 4ØŒ ص 70ØŒ 84Ø› راغب اصفهانی ØŒ ج 1ØŒ ص 315Ø› علاق ØŒ ص 166Ø› سامرائی ØŒ 1407ØŒ ج 2ØŒ ص 272Ù€273ØŒ 279Ù€280Ø› ثعالبی ØŒ ثمار ØŒ ص 164). ÙˆÛŒ گاه مناسبتهای تاریخی مهمّی را در قصاید خود وارد کرده Ú©Ù‡ به شعر ÙˆÛŒ تا Ø‌دودی ارزش تاریخی داده است (مثلاً رجوع کنید به ابن قتیبه Ø› مسعودی ،همانجاها؛ یاقوت Ø‌موی ØŒ 1399ØŒ ج 2ØŒ ص 143Ù€ 144). سروده هایی نیز از بصیر در مدØ‌ فتØ‌ بن خاقان (مقتول در 247) Ùˆ نوه اش ØŒ عبیدالله (متوفی 263) وجود دارد Ú©Ù‡ بایستی به مناسبت منصوب شدن بصیر به شغل کتابت دیوان زمام (بازرسی امور اداری Ùˆ مالی ) Ùˆ تشکر از ایشان سروده شده باشد ( مبرد، همانجا؛ Ø‌صری ØŒ جمع ØŒ ص 247Ù€ 248Ø› همو، زهر ØŒ ج 1ØŒ ص 381Ù€382Ø› ابن رشیق ØŒ ج 1ØŒ ص 120Ù€121Ø› ابن شجری ØŒ ص 117Ù€ 118).

بصیر کاتبی بلیغ نیز بوده است ØŒ به طوری Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ را همردیف نویسندگان بزرگی چون عبدالØ‌مید، ابن مقفّع Ùˆ جاØ‌ظ دانسته اند Ùˆ گویند Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ سجع پردازی را نمی پسندیده است . چند نمونه از رسائل ÙˆÛŒ موجود است Ú©Ù‡ موضوعهایی چون اعتذار، شکر، هجا، اخوانیات Ùˆ ظریفه گویی را در بردارد (ابن معتز، ص 398Ù€399Ø› ابن ندیم ،ص 137ØŒ139Ø› مسعودی ØŒ ج 4ØŒ ص 62Ù€63Ø› خفاجی ØŒ ص 206Ø› صَفوَت ØŒ ج 4ØŒ ص 144 Ù€ 145). مجموعة رسائل Ùˆ دیوان اشعار بصیر از بین رفته است ØŒ اما سامرائی آنها را، تا Ø‌دّ ممکن ØŒ از مآخذ استخراج Ùˆ در کتاب شعراء عباسیون Ùˆ نیز در مقاله ای چاپ شده در مجلّة المورد (ج 1ØŒ ص 149Ù€179) گردآورده است .

منابع : علاوه بر قرآن Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مدابشیهی ØŒ المستطرف فی Ú©Ù„ فن مستظرف ØŒ قاهره 1371/1952ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ لسان المیزان ØŒ ج 4ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1330Ø› ابن رشیق ØŒ العمدة فن Ù…Ø‌اسن الشعر Ùˆ آدابه Ùˆ نقده ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، بیروت 1401/ 1981Ø› ابن شجری ØŒ کتاب الØ‌ماسة ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1345Ø› ابن شهرآشوب ØŒ معالم العلماء ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد صادق آل بØ‌رالعلوم ØŒ نجف 1380/ 1961Ø› همو، مناقب آل ابی طالب ØŒ ج 4ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم ( 1379 ) Ø› ابن قتیبه ØŒ کتاب عیون الاخبار ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن معتز، طبقات الشعراء ØŒ چاپ عبدالستار اØ‌مد فراج ØŒ قاهره 1375/ 1956Ø› ابن ندیم ØŒ کتاب الفهرست ØŒ چاپ رضا تجدّد، تهران 1350 Ø´ Ø› علی بن Ø‌سین ابوالفرج اصفهانی ØŒ کتاب الاغانی ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌سن امین ØŒ اعیان الشیعة ØŒ چاپ Ø‌سن امین ØŒ بیروت 1403/1983Ø› عبدالملک بن Ù…Ø‌مد ثعالبی ØŒ الاعجاز والایجاز ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› همو، التمثیل والمØ‌اضرة ØŒ چاپ عبدالفتاØ‌ Ù…Ø‌مد Ø‌لو، قاهره 1381/1961Ø› همو، ثمار القلوب ØŒ قاهره ( بی تا. ) Ø› همو، خاص الخاص ØŒ چاپ Ø‌سن امین ØŒ بیروت 1966Ø› همو، اللطائف والظرائف والیواقیت فی بعض المواقیت ØŒ قاهره 1324Ø› عمروبن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ رسائل الجاØ‌ظ ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ قاهره 1384Ø› ابراهیم بن علی Ø‌صری ØŒ جمع الجواهر ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ قاهره 1372/ 1953Ø› همو، زهرالا´داب Ùˆ ثمرالالباب ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ قاهره 1372/ 1953Ø› عبدالله بن Ù…Ø‌مد خفاجی ØŒ سرّالفَصاØ‌ÙŽØ© ØŒ چاپ عبدالمتعال صعیدی ØŒ قاهره 1372/1953Ø› دایرة المعارف بزرگ اسلامی ØŒ زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی ØŒ تهران 1367 Ø´ Ù€ ØŒ ذیل «ابوعلی بصیر» (نوشتة اØ‌مد بادکوبة هزاوه )Ø› Ø‌سین بن Ù…Ø‌مد راغب اصفهانی ØŒ Ù…Ø‌اضرات الادباء Ùˆ Ù…Ø‌اورات الشعراءوالبلغاء ØŒ بیروت 1961Ø› خیرالدین زرکلی ØŒ الاعلام ØŒ بیروت 1986Ø› یونس اØ‌مد سامرائی ØŒ «اشعار ابی علی البصیر»، المورد ØŒ ج 1ØŒ Ø´ 3Ù€4 (1392/1972)Ø› همو، شعراء عبّاسیّون ØŒ ج 2ØŒ بیروت 1407/1987Ø› خلیل بن ایبک صفدی ØŒ نَکت الهِمیان فی نُکَتِ العُمیان ØŒ قاهره 1329/1911Ø› اØ‌مد زکی صَفوَت ØŒ جمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّة الزاهرة ØŒ قاهره 1391/1971Ø› Ø‌سن بن عبدالله عسکری ØŒ دیوان المعانی ØŒ چاپ اØ‌مد سلیمان معروف ØŒ دمشق 1984Ø› Ø‌سین صبیØ‌ علاق ØŒ الشعراءالکتاب فی العراق ØŒ بیروت 1975Ø› Ù…Ø‌مدبن یزید مبرد، الکامل ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدامین

دالی ØŒ بیروت 1406/1986Ø› Ù…Ø‌مدبن عمران مرزبانی ØŒ معجم الشعراء ØŒ چاپ عبدالستار اØ‌مد فراج ØŒ قاهره 1379/1960Ø› همو، الموشّØ‌ ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ مصر 1385/1965Ø› علی بن Ø‌سین مسعودی ØŒ مروج الذّهب Ùˆ معادن الجوهر ØŒ چاپ یوسف اسعد داغر، بیروت 1385Ù€1386/1965Ù€1966ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم الادباء ØŒ مصر 1355Ù€ 1357/ 1936Ù€ 1938ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› همو، معجم البلدان ØŒ بیروت 399/1979Ø›

EI 2 , s.v." A l-Bas   ¤ r" (by J. W. Fدck); A. Fischer, "Arab. bas   ¤ r`scharfsichtig' per antiphrasin=`blind'", ZDMG , LXI (1907).

/ غلامرضا جمشیدنژاد اول /