responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1385

 

بِشربن غَیّاث بن ابی کریمه عبدالرحمان مَرّیسی ، متکلم و فقیه حنفی قرن سوم . تاریخ و محل تولد وی دانسته نیست ، تاریخ وفاتش را به اختلاف 218، 219 و 228 نوشته اند و محل دفن وی بغداد است . سبب شهرت بشر به مرّیسی ، منسوب بودن او به مَرّیس یا مَریس ، نام دو قریه در مصر، بوده است ، اگرچه این قول نیز وارد شده که سبب این شهرت ، سکونت او در درب المریس بغداد بوده است . پدرش یهودی بوده و جد اعلای وی با زیدبن خطاب پیمان ولاء داشته است (سمعانی ، ج 5، ص 267؛ ذهبی ، 1406، ج 10، ص 202؛ یاقوت حموی ، ج 4، ص 515؛ ابن خلکان ، ج 1، ص 277ـ 278؛ قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 165؛ خطیب بغدادی ، ج 7، ص 56،61).

بِشر فقه را نزد ابویوسف * ، قاضی و فقیه نامور حنفی فراگرفت (خطیب بغدادی ، ج 7، ص 56؛ قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 164) و مجلس ابوحنیفه را نیز درک کرد (لکنوی ، ص 54) و خود در مسائل فقهی از «اصحاب رأی » بود (خطیب بغدادی ؛ سمعانی ، همانجاها؛ ذهبی ، 1411، حوادث و وفیات 211ـ220 ه . ص 86؛ شهرستانی ، ج 1، ص 188). وی سپس به فراگیری علم کلام پرداخت و در این علم نیز آرا و عقاید خاصی داشت ، با اینکه او را اهل زهد و تقوا دانسته اند، مردم به جهت اشتغال و اشتهار او به کلام و آرای غریب ، از او روی گردان شدند (قرشی حنفی مصری همانجا). برخی بشر را آگاه به فلسفه نیز دانسته اند (همانجا؛ ذهبی ، 1411، همانجا؛ صفدی ، ج 10، ص 152).

دربارة شاگردان او اطلاعی در دست نیست جز اینکه نجار معتزلی (متوفی 220)، مؤسس فرقة نجاریه * (شهرستانی ، ج 1، ص 81) را از شاگردان او دانسته و گفته اند که نجار عقاید خود را از او گرفته است (تمیمی ، ج 2، ص 230؛ قرشی حنفی مصری ، همانجا).

ذهبی (1406، ج 10، ص 201) برخی از آثار کلامی وی را چنین معرفی کرده است : التوحید ، الارجاء ، الرد علی الخوارج ، کتاب الاستطاعة ، الرد علی الرافضة فی الامامة ، کفرالمشَبِّهة ، المعرفة ، و الوعید . او همچنین روایات بسیاری از استادش ابویوسف نقل کرده است (قرشی حنفی مصری ، همانجا).

دربارة گرایشهای کلامی بشر، عقاید مختلف و گاه متناقض وجود دارد، اما در اینکه وی مؤسس طایفة مریسیه بوده و مُرجِئه بغداد پیرو او بوده اند، اتفاق نظر وجود دارد (بغدادی ، ص 204؛ اسفراینی ، ص 92). اشعری (ص 140) و سمعانی (ج 5، ص 268) یکی از فرق مرجئه * را، اصحاب بِشر مریسی معرفی کرده اند.

برخی وی را معتزلی دانسته اند (قرشی حنفی مصری ؛ لکنوی ، همانجاها) و بغدادی (ص 205) می گوید: از زمانی

که بشر در این عقیده که «استطاعت همراه فعل است » و

این که «خدای تعالی آفریدگار کسبهای بندگان است » با صفاتیه هم رأی شد، معتزله ـ که به تفویض قائل اند ـ تکفیرش کردند،

و از آن طرف نیز صفاتیه او را در مسئلة «خلق قرآن » گمراه دانستند.

بسیاری از عقاید کلامی بشر موافق آرای جَهمی است ، ازینرو برخی او را جهمی دانسته اند، هر چند وی در برخی آرای خود ـ از جمله در مسئلة استطاعت یا عدم استطاعت انسان بر افعال خود (بدوی ، ج 1، ص 101) ـ مخالف آنهاست . عثمان بن سعید دارمی کتابی در رد عقاید بشر و جهمیه * نوشته و آرای آنها را نقد و بررسی کرده است (ذهبی ، 1406، ج 10، ص 202).

بشر در بسیاری از آرای خاص کلامی و نیز در برخی مسائل فقهی مناظرات متعددی ، از جمله با شافعی ، داشته است . آرای خاص وی در کلام و برخی مسائل فقهی غالباً به تکفیر و مذمت و انکار وی از سوی بسیاری از علمای زمان او بویژه اهل حدیث * و ظاهریه * منجر شده است ، چنانکه ابویوسف در برخی مسائل از جمله خلق قرآن او را گمراه دانسته و از خود رانده است (خطیب بغدادی ، ج 7، ص 61ـ62؛ اسفراینی ، همانجا؛ سمعانی ، ج 5، ص 267). ازینرو زمانی که بشر درگذشت ، به دلیل عقایدش ، کسی از اهل علم و سنت در تشییع جنازة او شرکت نکرد مگر عُبید شونیزی که صرفاً به قصد لعن و نفرین بر جنازة او حاضر شد (خطیب بغدادی ، ج 7، ص 66؛ تمیمی ، ج 2، ص 236ـ237).

ایمان از نظر بشر، همچون ابن راوندی ، تصدیق به دل و

زبان است . او در این نظر به «تومنیه » (از فرق مرجئه ) گرایش دارد (اشعری ؛ بغدادی ؛ اسفراینی ، همانجاها؛ سمعانی ، ج 5، ص 268؛ شهرستانی ، ج 1، ص 128).

به نوشتة دارمی (ص 10) بِشر اسماء خداوند را مخلوق بَشَر دانسته است ، مگر آنجا که خداوند می فرماید: «انی ان'ا الله رَبُ العالمین » ( قصص :30). او در اینجا کلمة رب را ابداع بشر نمی داند. به نظر دارمی ، مذهب بشر در اسماء الهی ، قول او را در مسئله خلق قرآن نقض می کند، زیرا اگر او اعتراف کند که خداوند در این مورد خاص تکلم کرده ، لازم می آید بگوید که به قرآن نیز تکلم کرده است .

بشر ارادة حق تعالی را بر دو قسم دانسته است : اراده ای که صفت فعل حق است که همان امر حق تعالی به طاعت است ، و اراده ای که صفت ذات است و بر هر چیزی (غیر از خداوند) از فعل او و فعل خلق او تعلق می گیرد (اشعری ، ص 515). به نظر او ارادة حق تعالی به نحو ازلی به هر چه حق تعالی می داند که حادث خواهد شد، از خیر و شر، ایمان و کفر، طاعت و معصیت ، تعلق می گیرد (شهرستانی ، ج 1، ص 82).

بِشر خلود فجار اهل قبله را در آتش به حسب آیه شریفه (زلزله : 7ـ 8) مُحال می داند و معتقد است که آنها بعد از آن که به سبب گناهانشان در آتش عذاب شدند، از آن خارج می شوند و به بهشت می روند (اشعری ، ص 149). به عقیدة بشر، هر چیزی که سبب عصیان به حق تعالی شود، گناه کبیره است (همان ، ص 143). از جمله عقایدی که به بشر نسبت داده اند این است که وی به خلق بهشت و جهنم قائل نبوده و منکر عذاب قبر، نکیر و مُنکر، صراط ، شفاعت ، قیامت و میزان بوده است (خطیب بغدادی ، ج 7، ص 58، 66؛ تمیمی ، ص 231؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 30).


منابع :
(1) علاوه برقرآن ؛
(2) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت 1390/1971؛
(3) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1968 ) ؛
(4) شهفوربن طاهر اسفراینی ، التبعیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین ، چاپ محمد زاهد کوثری ، مصر 1955؛
(5) علی بن اسماعیل اشعری ، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/1980؛
(6) عبدالرحمان بدوی ، مذاهب الاسلامیین : ج 1، المعتزلة والاشاعرة ، بیروت 1983؛
(7) عبدالقاهربن طاهر بغدادی ، الفرق بین الفرق ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) تقی الدین بن عبدالقادر تمیمی ، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة ، ج 2، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1403/1983؛
(9) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(10) عثمان بن سعید دارمی ، الردالامام الدارمی عثمان بن سعید علی بشرالمریسی العنید ، چاپ محمدحامد فقی ، بیروت 1358؛
(11) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام ، چاپ عمرعبدالسلام تدمری ، ج 14: حوادث و وفیات 211ـ220 ه . بیروت 1411/ 1991؛
(12) همو، سیراعلام النبلاء ، ج 10، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت 1406/1986؛
(13) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(14) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل والنحل ، چاپ محمدبن فتح الله بدران ، قاهره 1375/ 1956، چاپ افست قم 1367 ش ؛
(15) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 10، جاکلین سوبله و علی عمارة ، ویسبادن 1400/ 1980؛
(16) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332؛
(17) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة ، کراچی 1393؛
(18) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ فیروزه ساعتچیان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1385
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست