بِسمل شیرازی ، حاجی علی اکبر، شاعر و مؤلف قرن سیزدهم ، ملقب به نوّاب و متخلص به بسمل . نیاکانش در روزگار نادرشاه (حک :1148ـ1160) از اصفهان به شیراز کوچیدند (بسمل شیرازی ، گ خاتمه ؛ هدایت ، 1336ـ 1340 ش ، ج 4، ص 182). او در 1187 در شیراز به دنیا آمد (رکن زاده آدمیت ، ج 1، ص 452؛ فسائی ، ج 2، ص 938؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 346). پدرش آقاعلی نقیب ، و عمویش آقابزرگ ، مدرّس مدرسة حکیم ، از مدارس قدیمی شیراز، بود (هدایت ،

همانجا؛ همو، 1344 ش ، ص 410). بسمل ، در مدرسة حکیم ، علوم دینی ، ادبیات ، فلسفه و منطق و ریاضیات آموخت

(بسمل شیرازی ، همانجا) و در نوشتن خطِ شکسته مهارت یافت (رکن زاده آدمیت ، ج 1، ص 453؛ مفتون دنبلی ، ج 1، ص 70؛ محمود میرزاقاجار، ج 2، ص 508)، سپس به خدمت حسینعلی میرزا (متوفی 1251)، پنجمین پسر فتحعلی شاه

(حک : 1212ـ1250)، در آمد (مفتون دنبلی ، همانجا؛ معصوم علیشاه ، همانجا؛ هدایت ، 1336ـ1340 ش ، همانجا) و نزد او چنان تقرب یافت که داماد وی و ملقب به نوّاب

شد (معصوم علیشاه ، همانجا). مدتی نیز به مصاحبت صوفیان درآمد (بسمل شیرازی ، همانجا). او در 1263در گذشت و

در جوار امامزاده میرسید محمد در شیراز به خاک سپرده

شد (فسائی ، ج 2، ص 939؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 750؛ معصوم علیشاه ، همانجا).

آثارش عبارت اند از: دیوان ، شامل اقسام شعر فارسی و عربی . از دیوان او دو نسخة خطی به شماره های 5284 و 5544 در کتابخانة ملک موجود است : نسخه ای به نام «حسامیه » برای حسام السلطنه (متوفی 1299)، پسر عباس میرزا، و نسخه ای

























حاجی علی اکبر

بسمل شیـرازی





























نمونه ای از خط

بسمـل شیرازی

برای حسینقلی خان (متوفی 1218)، در دوران فرمانرواییش در یزد (منزوی ، ج 3، ص 2251). یک مجموعة کامل خطی از آثار او به شمارة 2999 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 10، ص 1921)؛ شرح سی فصلِ خواجه نصیرالدین طوسی (597ـ672) در نجوم که در 1230 به نام فتحعلی شاه تألیف کرده است (همان ، ج 10، ص 1928؛ فرصت ، ص 244)؛ تذکرة دلگشا (تألیف در 1237)، شامل یک گلزار در شرح حال شاعران عهد مؤلف ، چند گلبن دربارة تاریخ و بناها و باغها و مشاهیر شیراز، دو بوستان یکی دربارة فتحعلی شاه و پانزده تن از افراد خاندان او و دیگری دربارة 157 شاعر، یک خاتمه در شرح احوال مؤلف ، و پیوستی دربارة زلزلة کازرون و شیراز (استوری ، ص 234؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 225ـ226)؛ تُحفَةُ السَّفَر لِنورِ البَصَر ، در معانی و بیان و بدیع فارسی که آن را به نام فرزندش تألیف کرده و در 1244 به پایان رسانده است (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 10، ص 1929؛ فرصت ، همانجا)؛ ذَخیرةُ النَّجاة فی میراثِ الاموات ، که آن را در 1247 به نام حسینعلی میرزای قاجار تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 10، ص 1928). فسائی (ج 2، ص 939) و معصوم علیشاه (همانجا) و رکن زاده آدمیت (ج 1، ص 454) از اثری به نام سَفینةُ النَّجاة نام برده اند که احتمالاً همان ذخیرة النجاة است ؛ نُورالهِدایة فی اثباتِ الرِّسالة ، در کلام ، که آن را به خواهش دانشمندی مسیحی تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، همانجا؛ فرصت ، همانجا)؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوی ؛ حاشیة مدارک ، در فقه ، که حاشیه ای است بر شرایعِ سید شمس الدین محمد (متوفی 1009)، از شاگردان احمد اردبیلی ؛ تفسیر فارسی قرآن کریم ؛ بَحرُاللّئالی ، دربارة چهارده معصوم علیهم السلام از زمان ولادت تا رحلت ایشان . او قصد داشته است که این کتاب را در چهارده جلد تألیف کند اما فقط تا اواسط جلد نهم را تألیف کرده و پیش از اتمام درگذشته است (گلچین معانی ، ج 1، ص 750). یک مجلد از این کتاب در شرح حالات امام صادق علیه السلام و تاریخ و امرای معاصر ایشان (در 1317 ش در شیراز) و مجلدی دیگر در شرح زندگانی امام موسی کاظم علیه السلام (در 1320 ش ، در همانجا) به چاپ رسیده است (مشار، ج 4، ستون 528 ـ529)؛ شرح لمعة دمشقیه ؛ اندرزنامه که آن را برای فرزندانش تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 10، ص 1929)؛ اِثباتُ الواجب تعالی ، در اثبات خداوند (آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 105)؛ و رسالة قبله .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) چارلز آمبروز استوری ، «تذکرة شعرا»، ترجمة تقی بینش ، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد ، سال 7، ش 1 (بهار 1350)؛
(3) علی اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی ، تذکرة دلگشا ، میکروفیلم ش 3840 کتابخانة ملک ؛
(4) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج 10، 1340 ش ؛
(5) محمدحسین رکن زاده آدمیت ، دانشمندان و سخن سرایان فارس ، تهران 1337ـ1340 ش ؛
(6) محمدنصیربن جعفر فرصت ، آثار العجم : در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ علی دهباشی ، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(7) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367 ش ؛
(8) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(9) محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود ، ج 2، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1346 ش ؛
(10) خانبابامشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ 1344 ش ؛
(11) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران ( تاریخ مقدمه 1318 ) ؛
(12) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، نگارستان دارا ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1342 ش ؛
(13) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(14) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( 1344 ش ) ؛
(15) همو، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش .

/ صفورا هوشیار /