بَسفایِج (به فتح یا کسر یاء) ، نامی مشترک برای انواع (در حدود 75 نوع یا گونه ) سَرَخسهای جنس پلیپودیوم (خانوادة بسپایکیان )، از جمله ، بسفایج معمولی ، با نام علمیِ پلیپودیوم وولگاره ، دارای ریشه های (در واقع ، ساقه های زیرزمینی ) خزنده و برگهای «عمیقاً شانه ای » همیشه سبز ( رجوع کنید به تصویر)، که در شکاف صخره ها، بر تنة درختان پوسیده در بیشه های نمناک و در کنارة آبراهه ها می روید (برای وصف گیاهشناختی بسفایج معمولی و پراکنش جغرافیایی آن در ایران رجوع کنید به قهرمان ، ج 1، لوحه 28)، و در قدیم بعض خواص دارویی برای ریشه های آن ذکر کرده اند.

واژه شناسی . واژة بسفایج (در بعض مآخذ، مثلاً در،

حدیقة الازهار غَسّانی اندلسی ( تألیف 994 ) ص 49ـ50،

نیز به صورت بَسبایج ) معرّب بَسپایَک / بسپایة فارسی (لفظاً

به معنای «دارای پایکها / پایها/ ریشه های بسیار») است ـ تسمیه ای معطوف به ساقه های زیرِ خاکی خزندة بسیارِ آن . نامهای مهجور دیگری نیز برای آن در بعض منابع قدیم

یافت می شود: بولودنون (غلط چاپی ؛
= بولوبودیون ، در

جامع ابن بیطار، ج 1، ص 127، که می گوید «مَعناهُ «کثیر الارجل » ( دارای پایهای بسیار ) بالیونانیّه ) و دیگر شکلهای مُحرّف و مّصحّفِ فولوفودیون ، بولوخودیون و بولودیون (عقیلی علوی شیرازی ، ص 916، 985)، همه معرّب مصحّف



































بسفایج

پُلوپُدیون یونانی ، به همان معنای لفظیِ بسپایک ؛
ثاقب الحَجر (لفظاً، «سوراخ کنندة سنگ »؛
مثلاً در اختیارات بدیعی انصاری شیرازی ، ص 65؛
مخزن الادویة عقیلی علوی شیرازی ، ص 220، و برهان قاطع ، ذیل « بسپایه »)، نظر به رویش آن در شکافهای صخره ها؛
اَضْراس الکَلب (لفظاً، «دندانهای سگ »؛
مثلاً در اختیارات بدیعی ، همانجا، مخزن الادویه ص 907، برهان قاطع ، ذیل « تَشتیوان » و غیره )، نظر به شکل دندانه دار برگهای آن ؛
کثیرالارجُل (ترجمة لفظی نام یونانی آن یا بسپایک فارسی )؛
تشیوان ، نام بَربَری بسفایج (به شکل نادرست تشتیوار در ابن بیطار، ج 1، ص 138؛
صورت درست آن در ترجمة فرانسوی لوکلر از جامع ابن بیطار، ج 1، ص 311؛
برهان قاطع ، ذیل همین واژه ، که مؤلف بناروا آن را «لغت یونانی » دانسته است ؛
به صورت ( نادرست چاپی ) نشناون در انطاکی ، ج 1، ص 65؛
دایماک ، واردن ، و هوپر ، ج 3، ص 622، بِناروا آن را فارسی پنداشته اند)، که به صورت اِشتیوان در مصر به کار می رفته است (به نقل انطاکی ، همانجا؛
به گفتة لوکلر، همانجا، «قَبائلیها»یِ الجزایر و عربهای قُسَنطینه در الجزایر، اِشتوان می گویند)؛
تَشمیر یا تَشتمیر (واژة فارسی ؟ برهان قاطع ، ذیل « تشمیر »)؛
دارْچِماز (اصطلاح تنکابنی ( = مازندرانی غربی ) ، لفظاً، «سَرخسِ





درخت / درختی »، به نقل حکیم مؤمن ، ص 157، 375)، ظاهراً نظر به رویش گونه ای بسفایج در شکافها و حفره های درختان پوسیدة جنگلهای نمناک مازندران .

خواصّ دارویی . طبع ریشة بسفایج گرم در درجة سوم و خشک در درجة دوم است (اسحاق بن عمران ، به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 92)؛
قوّة آن ، قوة «تجفیف بلیغ » (خشکانندگی شدید) بدون «لَذغ » (گزندگی » است (جالینوس ، به نقل همو، همانجا)، اما، به گفتة دیسقوریدوس (ترجمة قدیم عربی به نقل ابن بیطار، همانجا؛
ترجمة قدیم انگلیسی ، ش 188، ص 589)، «قوّة این ریشه قوّة «مُسهُله » روان و تصفیه کننده ) است . ( برای استفاده از این خاصیت ) آن را با گوشت مرغ یا ماهی یا باسِلق ( گونه ای چغندر ) یا مُلوخیا ( گونه ای خَطمی یا پنیرک ) می پزند و می خورند؛
خوردن ریشة خشکانده و نرم کوبیدة آن با شَهداب ، مُسهل بلغم و زرداب است . ضماد ریشة نرم کوبیدة آن بر جای « اِلتوای عَصَب » ( رگ به رگ شدگی ) و بر تَرَکهای عارض در میان انگشتان برای درمان اینها سودمند است .» به گفتة ابن ماسویه (به نقل ابن بیطار، همانجا)، خوردن ریشة بسفایج فقط با شکر یا آمیخته به بعض پُختنیها و معجونها بلغم و سودا را بدون مَغْص (= دل پیچه ) و اذیت «اسهال » می کند. به گفتة محمدِ زکریای رازی (به نقل همو، همانجا)، خوردن آن در مطبوخی با اَفتیمون ، محلّل قولنج است . احمدبن أبی خالد می گوید (به نقل همو، همانجا)، اگر مبتلایان به مالیخولیا و جُذام هر روز به قدر دو دِرهَم و نیم از آن در یک سُکَّرَجَه آبِ مغز خیار شَنبر (= فلوس ) به مدت هفت روز بخورند، درمان می یابند.

---

منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی : قسمت مفردات ، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛
(3) داودبن عمرانطاکی ، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب ، قاهره 1308ـ1309؛
(4) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1362 ش ؛
(5) محمد مؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( 1360 ش ؟ ) ؛
(6) محمد حسین بن محمدهادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(7) ابوالقاسم بن محمد غسّانی اندلسی ، حدیقة الازهار فی ماهیّة العشب و العقّار ، چاپ محمد العربی الخطّابی ، بیروت 1405/1985؛
(8) احمد قهرمان ، فلور ایران ، ج 1، تهران 1357 ش ؛


(9) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934;
(10) William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica , London 1890-1893;
(11) Ibn Bayt ¤ a  r, Traitإ des simples, tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883.

/ هوشنگ اعلم /