بسطامی ، عبدالرحمان بن محمدبن علی بن احمد، دانشمند و مؤلف قرن نهم . با تاریخ و ترسل و تصوف و داروشناسی و پزشکی و دانشهای دینی و علوم غریبه (حروف ، اوفاق ، جفر و...) آشنا بود؛ خطی نیکو داشت و به عربی شعر می سرود (طاش کبری زاده ، ص 46ـ47). از تاریخ دقیق ولادت او اطلاعی در دست نیست . زادگاهش را، به اختلاف ، بسطام (مدرس تبریزی ، ج 1، ص 267)، انطاکیه (زرکلی ، ج 3، ص 331) و خراسان (سرکیس ، ج 1، ستون 564) دانسته اند. وی خراسانی الاصل بود؛ در قاهره تحصیل کرد و از استادانی چون شیخ عزّالدین محمدبن جماعه (در 807) بهره مند شد (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 15، ص 4126). به جاهای مختلف سفر کرد و سرانجام به بورسه ، که در آن هنگام پایتخت و اقامتگاه سلاطین عثمانی بود، رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند. او در 858 در بورسه درگذشت و همانجا مدفون شد (طاش کبری زاده ، همانجا؛ زرکلی ، همانجا). سلطان مراد دوم (حک : 825 ـ 855) به او عنایت داشت و بسطامی چند اثر خود را به وی تقدیم کرد. ( شمس الدین محمد ) فَناری ، دانشمند معروف ( متوفی 834 ) ، از محضر وی استفاده کرده است . دربارة بسطامی حکایات شگفت انگیزی نقل شده است (طاش کبری زاده ، ص 46).

برخی عنوان «بسطامی » را نشانة مشرب او ـ و نه زادگاهش ـ دانسته اند (همانجا) و برخی وی را از درویشان حروفی شمرده اند ( دائرة المعارف الاسلامیة ، ذیل «البسطامی ، عبدالرحمن بن محمد»). ولی اگر حروفیان را پیروان فضل الله استرآبادی بگیریم ، این نسبت به بسطامی درست نمی نماید؛ زیرا حروفیه در قلمرو عثمانی بسختی مورد تعقیب و آزار بودند و با جایگاهی که بسطامی در آنجا داشت نمی توان وی را از زمرة ایشان پنداشت ؛ هر چند وی نیز همانند بسیاری از صوفیان برای حروف و ترکیبات آن معانی رمزی و باطنی و عرفانی قائل بوده و آثار متعددی در این باره تألیف کرده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

بسطامی حنفی مذهب و وابسته به دستگاه خلافت عثمانی بود، اما به اهل بیت و امامان شیعه علیهم السلام نیز دلبستگی داشت . در آثارش از امام علی و فرزندان امامِ او تا امام صادق علیهم السلام با ستایش بسیار یاد کرده و ایشان را وارثان انبیا در دانش حروف شمرده است و با نقل تفسیر حدیثی منسوب به امام صادق علیه السلام از زین الکافی ، به علم و آگاهی ایشان به آنچه در لوح محفوظ ثبت است و تأویل آیات قرآن مجید و مانند آن قائل شده است . وی در شعری عربی ، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه را، با استناد به روایتی از امام رضا علیه السلام ، از نسل امام حسین علیه السلام دانسته است (قندوزی ، ج 3، ص 198ـ200، 202، 337).

بسطامی به فرهنگ ایران باستان نیز توجه کرده است ؛ زردشت «آذربیجانی » را از شمار دانایان به رازهای حروف دانسته و تصریح کرده که بزرگترین صحابی وی ، جاماسب حکیم ، علم























دو صفحة اول «الفوائح المسکیة فی الفواتح المکیه »

اسرار حروف را از او فرا گرفته است (همان ، ج 3، ص 198).

تمامی آثار بسطامی به عربی است که عبارت اند از: الفوائح المسکیة فی الفواتح المکیة ، دایرة المعارف گونه ای در تصوف که در آن بیش از صد علم توضیح داده شده است (طاش کبری زاده ، همانجا). وی تألیف این کتاب را در مکه آغاز کرده و در 844 به پایان رسانده و «مبانی دیباچة بابهای آن را از کانهای گنجینه های الفتوحات المکیه » پرداخته و در عین حال در آن به هماوردی با فتوحات مکیة ابن عربی برخاسته است . ابتدا قرار بوده که کتاب مشتمل بر یکصد باب و هر باب بر چند فن باشد، اما مؤلف تنها سی باب را به انجام رسانده و آن را به سلطان مراد دوم تقدیم کرده است . نسخه های خطی متعددی از این کتاب موجود است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1293ـ1294؛ زرکلی ، همانجا؛ زیدان ، ج 2، جزء 3، ص 262)؛ الدرة اللامعة فی الادویة الشافیة ، در خواص داروهای مختلف در ده فصل (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 743)؛ نظم السّلوک فی تواریخ الخلفاء والملوک ، تاریخ اسلام از آغاز هجرت تا 806 به اختصار (همان ، ج 2، ستون 1963)؛ درة المعارف ، که سلیمان قندوزی حنفی در ینابیع المودة (ج 3، ص 195ـ202) گزیده هایی از آن را که دربارة پیشینة علم حروف و پیشوایان آن است آورده و از مؤلف با عنوان «داناترین دانایان روزگار خویش در دانش حروف » یاد کرده است ؛ مناهج التوسّل فی مباهج التّرسل ، که آن را بر 46 لطیفه مرتب ساخته و در هر لطیفه مکتوبی ذکر کرده و به دنبال آن نکته ای و حکایتی آورده است . نسخه های خطی و چاپی این کتاب موجود است (زیدان ، همانجا؛ سرکیس ، ج 1، ستون 564ـ565)؛ الدرر فی الحوادث والسیر ، تاریخی مختصر به ترتیب سالها از وفات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم تا سال 700. وی این کتاب را در بورسه به سلطان مراد تقدیم کرد. نسخة خطی آن به نام وفیات علی ترتیب الاعوام در لیدن موجود است (زیدان ، همانجا)؛ تراجم العلماء ، مشتمل بر زندگینامة دانشمندان از مؤلف کلیله و دمنه تا طبری و جوهری . نسخة خطی این کتاب موجود است (همانجا)؛ مختصر جهینة الاخبار فی ملوک الامصار ، که نسخة خطی آن موجود است (زرکلی ، همانجا)؛ دو شرح بر اللمعة النورانیة فی الاورادالربانیة

تألیف ابوالعباس احمد قرشی بونی (متوفی 622)، در شرح اسم اعظم . یکی از این دو شرح در 841 به انجام رسیده و نسخة خطی آن در کتابخانة دانشگاه تهران موجود است (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج 15، ص 4126 ـ 4127)؛ وصف الدواء فی کشف آفات الوباء ، مشتمل بر مقدمه ، چهار باب و خاتمه در اخبار نبوی و ادعیه و اسرار حروف و اعداد و اسرار نباتات و فواید حیوانی و معدنی . این کتاب به فارسی ترجمه شده و نسخة خطی ترجمة آن موجود است (منزوی ، ج 1، ص 764ـ765)؛ درة الفنون فی رؤیة قرة العیون ، در چشم پزشکی (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 742). وی علاوه بر اینها، آثار دیگری نیز داشته که نسخه های خطی بعضی از آنها موجود است (بغدادی ، ج 1، ستون 531ـ532؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 120، ج 12، ص 169، ج 21، ص 299؛ کحاله ، ص 362؛ عواد، ص 193).

گفتنی است که مؤلف دیگری نیز به نام عبدالرحمان بسطامی وجود داشته که کتابی در علم تجوید به فارسی تألیف ، و آن را به اورنگ زیب (حک : 1069 ـ 1118) تقدیم کرده است (منزوی ، ج 1، ص 134).

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛
(3) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(4) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج 15، 1345 ش ؛
(5) دائرة المعارف الاسلامیة ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1969 ) ، ذیل «البسطامی ، عبدالرحمن بن محمد» (نوشتة ابراهیم زکی خورشید و م . اسمیت )؛
(6) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(7) جرجی زیدان ، تاریخ آداب اللغة العربیة ، بیروت 1983؛
(8) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/1928؛
احمدبن مصطفی طاش کبری زاده ،

(9) الشقائق النعمانیة ، چاپ احمد صبحی فرات ، استانبول 1405؛


(10) کورکیس عواد، «ذخائرالتراث العربی فی مکتبة چستربیتی ـ دبلن »، المورد ، ج 7، ش 1 (1398)؛
سلیمان بن ابراهیم قندوزی ، ینابیع

المودّة لِذوی القربی ، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی ، قم

(11) 1416؛
(12) عمررضا کحاله ، المستدرک علی معجم المؤلفین ، بیروت 1408/ 1988؛
(13) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(14) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد1362ـ1370 ش .

/ مرتضی ثبوت /