responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1316

 

بُستانجی (بوستان ـ چی ) ، عنوان باغبانها، جالیزبانها و خدمة قایقها (حَمْله جی ) و قایقخانة سرای ( دربار ) و قصر سلاطین در تشکیلات قدیم عثمانی . در مدت رواج قانون نظام وظیفه (دِوْشِرْمه * ) این افراد، طبق اصول آن قانون به خدمت گمارده می شدند. بستانجیها دو مرکز (اُجاق ) جداگانه داشتند : یکی در استانبول ، دیگری در اَدِرنه ( آدریانوپُل ) ؛ و سمت فرماندهی آنان را «بستانجی باشی » برعهده داشت . ورزیده ترین و نیرومندترین سربازان وظیفه در این دو مرکز برای این سمت پذیرفته می شدند. مرکز بستانجیها دارای نه پایه بود. نوآموزان این مرکز نوار ماهوتی که نشانة مأموران حکومتی بود، به کمر می بستند و بستانجیانی که به آخرین پایه می رسیدند شال سبزرنگی موسوم به «مُقَدَّم » به دور کمر می پیچیدند؛ سپس وارد صنف ضابطها ( صاحب منصبان ) می شدند؛ از آن پس سلسله مراتب عبارت بود از: درجات حمْله جی ، خاصّگی ، کدخدای بستانجیها، و سرانجام بستانجی باشی . بستانجیها پس از مدت معینی خدمت ، به مرکز ینی چری * پذیرفته می شدند. در اواخر قرن یازدهم و سراسر قرن دوازدهم افرادی از این گروه به مرکز محافظان دربار (قاپی قولی ) انتقال یافتند. عده ای از بستانجیها در دربار و شماری نیز بیرون از دربار ایفای وظیفه می کردند. برخی از آنان نیز مستقیماً در باغها و جالیزها و گروهی در قایقخانه ها و تشکیلات وابسته به آنها مشغول خدمت می شدند («قانوننامة آل عثمان »، ص 25).

بستانجیها مسئول حفظ نظم ناحیة محل کارشان نیز بودند. هر گروه از آنها در ناحیه ای مستقر می شدند و افسرانی به نام «اوسْتا» بر آنان فرماندهی می کردند. اوستاها در واقع به منزلة کلانتر محل بودند. هر اوستایی ، بسته به اهمیت باغ و محل ، بیست تا سی بستانجیِ زیردست داشت .

بستانجی باشی هر سال در ماه تشرین ثانی (نوامبر)، صورت محصولات باغها و جالیزها را به سلطان عرضه و وجه بهای محصولات را به خزانة داخلی واریز می کرد. هنگام عرضة محصولات ، برای دوازده تن از باسابقه ترین بستانجیها مقرری تعیین ، و به آنان ترفیع داده می شد.

شرکت بستانجیها در جنگ نیز، به هنگام لزوم ، مشاهده شده است ؛ مثلاً در 1152، سه هزار تن از بستانجیها به قصد جنگ با روسها با کشتی به بندر گسیل شده بودند (صبحی ، ص 127).

شمار بستانجیها در زمانهای مختلف تغییر می یافت ؛ چنانکه تعداد آنان در اوایل قرن دهم 396 ، 3 تن ، در میانه های آن 947 ، 2، و در اواخر همان قرن 998 ، 1 تن بود. اما این رقم در سالهای آغازین قرن دوازدهم ، به 400 ، 2 تن بستانجی رسید.

شرکت بستانجیها در بعضی از جنبشهای عصیانگرانه و شورشها موجب سلب اعتماد سلاطین از آنها شد و به همین دلیل سلطان احمد سوم تشکیلات آنان را دگرگون ساخت . پس از برچیده شدن مرکز بستانجیها و جایگزینی تشکیلات «عساکر منصوره »، اداره و حفظ امنیت محلهایی که در اختیار بستانجیها بود به افراد این سپاه واگذار، و خدمات بستانجیها به باغبانی و نگهبانی منحصر شد. از محرم 1242، بستانجیها نیز در نظام جدید جای داده شدند.

طبق این قانون جدید، 500 ، 1 تن از میان بستانجیها برگزیده شدند و زیر فرمان یک «مین باشی » ( فرمانده هزار نفر ) سپاه ویژه ای تشکیل دادند و محافظت قصر و حوالی آن را برعهده گرفتند. در واقع ، این تشکیلات نخستین هستة سپاه نگهبان به نام «خاصه عسکری » ( سپاه ویژه ) به شمار می آید.


منابع :
(1) اندرونی آتا، تاریخ ، ج 1؛
(2) ایوب افندی ، قانوننامه (کتابخانة شخصی )؛
(3) باش وکالت آرشیوی ، امیری تصنیفی ، ش 954 ، 14 (سندی مربوط به زمان سلطان مصطفی دوم )؛
(4) همو، دولاب 3 ، صندوق 92 (قانون مربوط به نظام اجاق بستانجی )؛
(5) همو، دولاب وثیقه لری (تقریرات حاسب افندی ، ناظر بستانیانِ خاصّه و بستانجی باشی عثمان خیری آقا دربارة نظام اجاق بستانجی )؛
(6) همو، غلمان عجمیان معاش اجماللری ؛
(7) همو، کامل تصنیفی (دفتر اهل صنعت )؛
(8) محمد راشد، تاریخ ، ج 3، ص 85 ـ 89؛
(9) صبحی ، تاریخ ؛
(10) «قانوننامة آل عثمان »، چاپ عارف بیگ ، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی ، ضمیمة 2؛
(11) احمد لطفی ، تاریخ ، ج 1، ص 200؛
(12) مصطفی نعیما، تاریخ ، ج 4، ص 386؛


Chalcondyle, Hist. gإnإrale des Turcs , Paris 1662

(13) (بخش مربوط به تشکیلات ) ;
(14) A. Ollivier, Vogage dans l'Empire ottoman' 1801, I, fasc. 4;
(15) Rycault, Hist. de l'إtat prإsent de l'Empire ottoman , Fr. trans., 1661;
(16) M. Thإvenot, Relation d'un voyage fait au Levant , 1663, 114;
(17) Le voyage de M. d'Aramon , ed. Schefer, Paris 1887, 39.

/ اوزون چارشیلی ( د. ا. ترک ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1316
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست