بستان السیاحه ، کتابی از حاج زین العابدین شیروانی مشتمل بر اطلاعات بسیار و متنوع جغرافیایی ، تاریخی ، آرا و عقاید فرقه های گوناگون مذهبی و نحله های فکری و برخی مطالب متفرقة دیگر. شیروانی (1194ـ1253) متخلص به تمکین با عنوان طریقتی مَستعلی شاه (مدرس تبریزی ، ج 3، ص 336ـ337) در شَماخی زاده شد و تا هفده سالگی در کربلا پرورش یافت . او پس از تحصیل در محضر آقا محمد باقر بهبهانی ، میرسید علی اصفهانی ، میرزا مهدی شهرستانی ، مولانا عبدالصمد همدانی و سید مهدی نجفی به تصوف گرایید و در حلقة مریدان سید معصوم شاه دکنی ، انورعلی شاه اصفهانی و رونقعلی شاه کرمانی حضور یافت (شیروانی ، ص 319) و برای آشنایی بیواسطه و تحقیق بیطرفانه در مذاهب و آرای پیروان طریقتهای گوناگون ، سفری 37 ساله آغاز کرد (همانجا). شیروانی در مسیر طولانی خود، از بغداد، عراق عجم ، گیلان ، شیروان ، مغان ، طالش و آذربایجان گذشت و در 1211 به خراسان رسید و سپس سفر خود را به سوی هرات ، زابل ، کابل ، پنجاب ، بنگاله ، گجرات و دکن ادامه داد و از طریق دریا جزایر هندوستان و سواحل سودان را سیاحت کرد و پس از سیر و سفری در سند، مُلتان ، جبال ( ؟ ) و کشمیر از طریق مظفرآباد، طخارستان و بدخشان به خراسان بازگشت ؛ سپس از طریق جنوب ایران و یمن رهسپار جده و حجاز شد و مراسم حج به جا آورد؛ آنگاه راهی مصر، شام ، روم ، آناطولی و آسیای صغیر شد و از طریق آذربایجان به ایران بازگشت . در ایران از همدان ، اصفهان ، فارس و کرمان دیدن کرد (همانجا) و چون در کرمان ابراهیم خان ، حاکم آن شهر، موجب آزار او شد (باکیخانوف ، ص 214)، به فارس بازگشت و در 1235 به اشارة مراد خود، مجذوبعلی شاه ، همسر گزید (شیروانی ، ص 319) و صاحب فرزندی به نام جلال الدین شد (همان ، ص 320). شیروانی در 1253، در سفر حج ، در گذشت (تربیت ، ص 170؛ مدرس تبریزی ، ج 3، ص 337).

از شیروانی چهار اثر بر جا مانده است : حدائق السیاحه (تربیت ، ص 170؛ نامة دانشوران ناصری ، ج 8، ص 306؛ مدرس تبریزی ، ج 3، ص 327 که آن را حدیقه السیاحه می نامد)؛ ریاض السیاحه به نام محمد میرزا (شیروانی ، ص 414) که هر دو به چاپ رسیده است (مشار، ج 2، ص 1726، 2726 ـ 2728)؛ کشف المعارف (منزوی ، ج 2، ص 981)، بستان السیاحه .

بستان السیاحه حاصل سفری 37 ساله (1210ـ1247) است که تألیف آن ، به تصریح نویسنده ، در 1247 (ص 413ـ 415)، در دورة سلطنت فتحعلی شاه برای محمد میرزا آغاز شد و در رجب 1248 پایان یافت (ص 673). نویسنده نخست یادداشتهایی فراهم آورده بود و هر چه را شگفت می یافت «به قید کتابت » می آورد (ص 661)، اما متأسفانه این یادداشتها در 1241، شش سال پیش از آغاز تألیف کتاب در سفر نویسنده و خانواده اش به قمشة اصفهان (باکیخانوف ، ص 215)، به دست محمد قاسمخان پسر سلیمان خان قاجار، حاکم قمشه ، نابود شد (شیروانی ، ص 661) و وی ناگزیر مطالب را از حافظة خود نگاشت . او انگیزة خود را از پدید آوردن این کتاب و پیمودن این سفر مخاطره آمیز، «خدمت اهل تحقیق هر دیار و دانستن حقیقت احوال طوایف امم » ذکر کرده (ص 319) و کوشیده است با دوری از «اغراض نفسانی » حاصل مشاهدات و تحقیق خود را در باب مذاهب و فِرَق مختلف عرضه بدارد (ص 11). با اینهمه ، کتاب کاملاً بر مشاهدات شخصی نویسنده متکی نیست و اتکا بر نقل ، بویژه در وصف سرزمینهای دور که در مسیر سفر او نبوده ، در مواردی مشهود است (برای نمونه : وصف قطب و استوا، ص 13، 32). نویسنده در جای جای اثر خود به منابع متعدد آن اشاره کرده است که برای نمونه نزهة القلوب (ص 80، 326)، معجم البلدان (ص 384)، فارسنامه (ص 93)، حبیب السیر (ص 384) و همچنین آثار غیر جغرافیایی مانند آتشکدة آذر بیگدلی (ص 81)، نفحات الانس جامی ، الفصول التامة مرتضی رازی (ص 24ـ25) را می توان نام برد.

نثر بستان السیاحه روان و استشهاد به آیات و اشعار فارسی در آن چشمگیر است . از نظر فصل بندی ، مشتمل بر چهار باب ، یک «سَیْر»، 28 «گلشن » و یک «بهار» مشتمل بر چهار «گلزار» است ؛
اما این ترتیب در فصل بندی متن دقیقاً رعایت نشده است ؛
در واقع ، ابواب چهارگانة آن شرح حال پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم و ائمه علیهم السلام ؛
سرگذشت علما، عرفا و حکما و بعضی شاعران و دانشمندان ؛
بیان مذاهب و عقاید؛
اسامی جغرافی شهرها و دهات ایران و ترکستان و مطالب دیگر است که در ضمنِ 28 گلشن آمده است و نَه مقدّم بر آن . در گلشنهای بیست و هشتگانه و نیز در گلزار نخست از گلزارهای چهارگانه که به تعبیر خواب اختصاص یافته ، ترتیب الفبایی رعایت شده است . موضوعات سه گلزار دیگر بترتیب در منازل سیاحت ، اخبار متفرقه و خاتمة کتاب است .

بستان السیاحه را عمدتاً مأخذی جغرافیایی و سپس تاریخی به شمار می آورند، اما گوناگونی و تنوع مطالب آن که تقریباً تمام اشتغالات فکری و ادبی دو قرن پیش ایران را در بر می گیرد، به حدی است که اثر را شبیه دایرة المعارف کرده است ؛
گرچه بسیاری از اصول و شیوه های دایرة المعارف نویسی از قبیل تناسب حجم هر مطلب با اهمیت مدخل آن یا نظم و دسته بندی موضوعی مطالب یا ترتیب دقیق الفبایی در آن رعایت نشده است . نگاهی گذرا به موضوعات کتاب از جمله : بحثی دربارة طبیعت انسان (ص 19)، اشاراتی به علم حجر و میزان (ص 45)، کیمیا و تاریخچة آن (ص 44 ـ 45)، اطلاعاتی دربارة حروف جُمَل و حساب ابجد (ص 49 ـ 50)، کواکب سبعة نجوم و اصطلاحات آن (ص 50 ـ 57)، خواص حروف (ص 139ـ142)، تاریخ طب و تحول روشهای درمان و معرفی خواص داروها (ص 23ـ24)، مذاهب و زبانهای متداول در آناطولی که با مشاهدات و برآوردهای آماری نویسنده همراه است (ص 48)، بخوبی این گستردگی و تنوع را نمایان می سازد. به این ترتیب ، بستان السیاحه در ترسیم سیمای بخشی از جهان در دو قرن پیش و سیر در آن بسیار سودمند است (برای نمونه : ایروان زمان نویسنده شهری شیعی مذهب با اقلیتی عیسوی است ، ص 124، و در کمتر از دو قرن ، ایروان کنونی مرکز جمهوری عیسوی نشین ارمنستان است ). در این کتاب هم مباحث نظری جغرافیایی ، همانند روشن کردن مفهوم اقلیم (ص 12ـ13)، موردتوجه است و هم طرح اطلاعات نسبتاً تازه ای همانند مطالبی دربارة آمریکا (ص 624) و یا نظرات دربارة تکامل و تحولات زیست محیطی (ص 386).

به دلیل نزدیکی و ارادت شیروانی به چهره های برجستة تصوف دورة خود، در این اثر اطلاعات قابل توجهی در این زمینه وجود دارد؛
از جمله مباحث کلی و نظری صوفیانه همچون ذکر مقامات اهل سلوک (ص 236ـ272)، شرح خصوصیات انسان کامل (ص 279ـ281)، وحدت وجود (ص 598 ـ 604) ترجمة حال صوفیان ، بویژه متأخران ، همانند مشتاقعلی شاه (ص 83ـ86) و نورعلیشاه و معصومعلیشاه (ص 223ـ226) و مجذوبعلی شاه (ص 416ـ423) و بسیاری دیگر (ص 483ـ507). نویسنده با اشاره به این نکته که تسامح صوفیان آنان را نزد غربیان و مسیحیان محبوبترین مسلمانان کرده است ، دیدگاه غربیان را دربارة اسلام از دو قرن پیشتر روشن می کند (ص 31). کنجکاوی نویسنده درخصوص ادیان و مذاهب گوناگون ، بستان السیاحه را به منبع جالبی برای مطالعة ادیان و فرق بدل ساخته است ( رجوع کنید به ص 116، 292ـ293، 445 و جاهای متعدد).

در دورة ناصرالدین شاه و به دستور و هزینة علی اصغرخان امین السلطان ، عبدالله مستوفی بر اساس نسخة اصلی ، که برای محمدشاه تهیه شده بود، و پس از دو سال کار و مقابله با مآخذ و منابع دیگر، نسخة منقّح بستان السیاحه را فراهم کرد (شیروانی ، دیباچه ، ص 3ـ4). این نسخة تازه که کتابت آن در 3 شوال 1310 به خط میرزا شریف بن زین العابدین پایان یافته بود، همان زمان با چاپ سنگی و قطع رحلی منتشر شد (همان ، ص 673). بعدها همین نسخه در تهران به چاپ افست رسید (مشار، ج 1، ص 764).

---

منابع :
(1) عباسقلی آقا باکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده ... ( و دیگران ) ، باکو 1970؛
(2) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314 ش ؛
(3) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحتنامه ، چاپ عبدالله مستوفی ، تهران 1315، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(4) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(5) خانبابامشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350 ـ 1355 ش ؛
(6) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
(7) نامة دانشوران ناصری ، قم ( تاریخ مقدمه 1338 ش ) .

/ افسانه منفرد /