responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1305

 

بِساطیِ سمرقندی ، سراج الدّین ، از شاعران نیمة دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم . در سمرقند به دنیا آمد (دولتشاه سمرقندی ، ص 393) و به نوشتة صفا 88 سال عمر کرد (ج 4، ص 456). وفات او را برخی در 815 در سمرقند (امیر علیشیر نوائی ، ص 13؛ اته ، ص 188؛ بختاورخان ، ج 2، ص 547) و برخی در هفده رجب 814 در ری نوشته اند (صفا، همانجا). با استناد به تاریخ وفات و مدت عمر او، می توان سال ولادتش را حدود 726و727 تخمین زد. او از شاگردان خواجه عصمت بخارایی * ،متخلص به «نصیری » (انصاری کازرونی ، ص 226؛ صفا، ج 4، ص 287)، و خواجه عبدالملک سمرقندی ، متخلص به «عصامی » * (دولتشاه سمرقندی ، ص 370ـ371) بود. در ابتدای شاعری به حصیربافی اشتغال داشت ، ازینرو «حصیری » تخلص می کرد، اما با پیشنهادِ استادش خواجه عصمت ، تخلصِ «بساطی » را برگزید (همان ، ص 393).

بساطی در مجلس سلطان خلیل (حک :807 ـ 812)، فرزند میرانشاه و نوادة تیمور، حاضر می شد و گاه او را مدح می نمود، سلطان نیز از او حمایت می کرد؛ به عنوان مثال برای مطلع غزلی ، هزار دینار صله به او داد که همان موجب شهرت بساطی شد (امین احمد رازی ، ج 3، ص 374؛ دولتشاه سمرقندی ، ص 394؛ خلیل ، ص 105، ش 36). مطلع این غزل را علی ابراهیم خلیل ، امین احمد رازی ، و دولتشاه سمرقندی (همانجاها) آورده اند: دل شیشه و چشمان تو هر گوشه برندش / مَست اند، مبادا که به شوخی شکنندش .

بساطی به علوم و فنون ادبی آگاهی چندانی نداشت ، جامی (ص 102) دربارة او گفته است : «شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضائل مکتسبه بسیار عاری بوده است ، چنانچه ( = چنانکه ) از اشعار وی ظاهر است » و امیر علیشیر نوائی (همانجا) نیز او را «به غایت عامی » معرفی کرده است . او در شمار کسانی است که در غزلیات آنها جنبة عشقی بر جنبة عرفانی ، و تقلید و اقتباس در مضامین بر ابداع و ابتکار غلبه دارد (مؤتمن ، ص 336). در انواع قالبها از جمله قصیده ، غزل ، قطعه ، مُخمّس ، و رباعی شعر می سرود. او با شاعرانی چون خیالی بخارایی ، برندق بخارایی * ، خواجه رستم خوریانی ، طاهر ابیوردی و کمال خجندی * (دولتشاه سمرقندی ، ص 393، 403) معاصر بوده و بعضی از قصاید و غزلهای شاعران معاصر و پیشین خود را پاسخ گفته است (حاکمی ، ص 135). با کمال مشاعره داشته ولی سبک او را نمی پسندیده و با او معارضه می کرده است (برای نمونة پاسخهای او به اشعار کمال خجندی رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی ، ص 393ـ394)، تا جایی که در بعضی تذکره ها سببِ مرگ بساطی را نفرینِ کمال دانسته اند (هاشمی سندیلوی ، ص 321؛ برای بیت کمال که در آن بساطی را نفرین کرده است رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی ، ص 393، آزاد بلگرامی ، ص 148).

بساطی در مدح ، تغزل ، عرفان ، لغز و معما، و اخلاق شعر سروده است (برای نمونة اشعار او در پند و اخلاق رجوع کنید به انصاری کازرونی ، ص 227). او در اشعارش به پاره ای از اساطیر و قصه ها اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به حاکمی ، ص 134ـ135) و همچنین اصطلاحات علوم و فنون گوناگون ، از جمله نجوم ، تصوّف ، موسیقی ، شطرنج و نرد، در دیوان او به چشم می خورد (همان ، ص 134ـ136).

نسخه ای خطی از دیوان قصاید و غزلیات و مقطعات

و رباعیات و معمّیات او در کتابخانة ملی پاریس ، همراه دیوان خیالی وجود دارد (صفا، ج 4، ص 456). نسخه ای

دیگر از دیوانش نیز در کتابخانة آصفیه موجود است که

66 صفحه و در هر صفحه دوازده بیت دارد (کتابخانة

آصفیه ، ج 1، ص 553) و مجموعاً دیوانی 792 بیتی و

مختصر است . در فهرست نسخه های خطی فارسی (منزوی ، ج 3، ص 2249ـ2250) نام و نشان ده نسخه از اشعار او ذکر شده است . بساطی در ستایش دیوان خود شعری سروده که در مرقوم پنجم کتاب سلّم السموات انصاری کازرونی (ص 226ـ 227) مضبوط است .


منابع :
(1) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ، خزانة عامره ، نسخة عکسی از چاپ سنگی کانپور 1871؛
(2) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1356 ش ؛
(3) امیر علیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1363 ش ؛
(4) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(5) ابوالقاسم انصاری کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات ، چاپ یحیی قریب ، تهران 1340 ش ؛
(6) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979؛
(7) تقی الدین بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش 5324 ؛
(8) عبدالرحمن بن احمد جامی ، بهارستان ، چاپ افست تهران 1348 ش ؛
(9) اسماعیل حاکمی ، «معرفی چند نسخة خطی از دیوان بساطی سمرقندی » ، در یادگارنامة حبیب یغمائی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، محمد ابراهیم باستانی پاریزی ، و ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛
(10) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 663؛
(11) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1337 ش ) ؛
(12) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 4، تهران 1372 ش ؛
(13) کتابخانة آصفیه ، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی ، مرتبة میر عثمان علی خان بهادر ، حیدر آباد دکن 1357؛
(14) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران ] تاریخ

(15) مقدمه 1339 ش [ ؛
(16) احمد علی هاشمی سندیلوی ، تذکرة مخزن الغرائب ، چاپ محمد باقر، لاهور 1968ـ1970.

/ سیاره مهین فر /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1305
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست