بادیه ، در زمان امویان به معنای اقامتگاهی در حومة شهر (که فعل «تَبَدّی '» از آن اخذ شده ) و ملکی در حوالی محل سکونت یا ملکی روستایی در جلگة شام و اردن . به نظر موزیل ، بادیه دنبالة خیمه گاههای تابستانی است که در زبان بدویانِ شامِ قدیم «حیره » نامیده می شد. در آغاز قرن بیستم ، باستان شناسان بادیه را منحصراً به معنای قصرهای صحرایی به کار برده اند. ایشان حتی دربارة علاقة امویان به شیوة زندگی بدوی و نقش صحرا در حفظ برخی سنتهای پابرجای کهن نظریه هایی نیز ارائه داده اند. از آنجا که امویان اصلاً از شهرنشینان مکه بودند، ضرورتی ندارد که بدویت را در میان پیشینیان آنها سراغ گیریم تا تمایلشان را به «بادیه » توجیه کنیم . فرمانروایان جدید شام در شهر و روستا جانشین مالکان بزرگی شدند که زمینهای آنها پس از فتوحات اسلامی رها و همراه سایر غنایم میان بزرگان تقسیم شده بود. گفته اند که ایشان در خارج دمشق ، که پایتختِ رسمیشان بود، در جستجوی هوای پاکتر و لطافت شبهای تابستان و سرزمینهای باز و پهناور برای شکار و گریزگاهی از گزند بیماریهای همه گیر بودند. در واقع ، امویان در پی بردن به ارزش زمین و امکانات کسب درآمد از املاک حاصلخیز کشاورزی شامة تیزی داشتند.

توسعة کشاورزی شام به زمان رومیها بازمی گردد. بهره برداری از زمین در مناطقی گسترش یافت که آب رسانی به آنها مشکل بود و به روش ماهرانه ای برای آبیاری و ذخیرة آب نیاز داشت ، و این امر تنها با کمک دولت یا جلب سرمایه های خصوصی ممکن بود و به همین علّت نمی توانست پس از زوالِ دولتِ اموی دوام یابد. تأسیسات امویان غالباً اقتباس از تأسیسات کهن رومی یا غَسّانی است و این امر را در القَرْیَتَین ، که همان نَزَلة روم شرقی است ، و در قُطَیْفه ، که همان آتِرا در نوشته های بطلمیوس است ، یا در قرارگاه رومی أُسَیْس ، یا در شهر قدیم بیت راس * ، که شهری از روم شرقی است ، می توان ملاحظه کرد. با اینهمه ، بناهای جدیدی نیز احداث شد که از آن جمله است ساختمانهای دو قَصْرُالحَیْر یا بناهای قصر الحَلاّ بات ، این بناها بیش از آنکه «قصر صحرایی » باشد قصرهایی شهری بود که اساساً باید آنها را اموی به شمار آورد و از روی طرح قلعه های کوچکی ساخته شده بود که در واقع میراث استحکامات مرزی رومیان به شمار می رفت . استحکامات اخیر نیز بعدها جای خود را به تأسیسات روستایی غسّانیان داد. در واقع ، از عصر اموی هیچ بنایی نمی توان یافت که در آن از ترکیب ساختمانهای کهن یا شالودة عمارات پیشین استفاده نشده باشد. هیچ اقامتگاهی در اعماق صحرا وجود ندارد و آنچه هست در حوالی مرزها قرار دارد که از دوران یونانی مآبی ، آباد و مسکون شده و در مقابل هر گونه حملة احتمالی بدویان ، که ممکن بود به محصولات زیان برسانند، از آنها دفاع می شده است . پس از برداشت محصول ، قبایل گله دار اجازه داشتند که گله های خود را در زمینهای دروشده بچرانند و به این ترتیب از فضولات چارپایان برای تقویت زمین استفاده می شد.

بادیه ها معمولاً در مکانهایی قرار دارند که تأمین آب در آنها میسر است ؛ یعنی یا در مسیر کوچ قبایل اند، تا تماس با بدویان ممکن باشد، یا در نزدیکی جاده های بزرگ ، مانند جاده های دمشق و بُصری ' که به تیماء می رود، یا راه دمشق به قَرقیسیا * ، یا راهی در امتداد نوار حاصلخیز هَمَد که رُصافة النعمان را به تیماء می پیوندد و در این میان از تَدْمُر و بَخراء و جَبَل سَیْس * و قَصر بُرْقُع (رجوع کنید به برقع * ) می گذرد. برای این بناها، که برسر راههای مواصلاتی ساخته شده اند، خاصه برخی از آنها در وادی عَرَبه که سوواژه ذکر کرده است ، می توان نقشی مشابه نقشِ خان و کاروانسرا قایل شد.

امویان بیشتر تمایل داشتند که در جنوب دمشق ، در محل استقرار غسانیان واقع در جابیه و جِلَّق اقامت کنند و زمستان را در صِنَّبره ، واقع در درة اردن ، یا در کاخهای خِرْبَة المِنیه * و خربة المَفْجَر * بگذرانند. جابجایی امویان در اطرافْ بیشتر به دلیل نیاز آنان به یافتن زمینهای حاصلخیز کشاورزی بود. اما ایشان به منطقة بَلقاء * علاقة خاصی نشان می دادند، و در میان واحه های خرّم آنجا، در اطراف مَشَتّا * ، که بنای ناتمامی از عهد ولید دوم و نقطة پایان تطوّر معماری «بادیه »هاست ، اقامتگاههای متعدد داشتند.

هرگاه مراد از «بادیه » اقامتگاهی درون حصار با ابعادی نزدیک به ابعاد قلعه های کوچک رومی باشد، آن را می توان متردافِ قصر دانست . حصار این گونه بادیه ها، برجهای مدوّری دارد که در استحکامات رومی دیده نمی شود. در وسط این بناها حیاطی است که مجموعه هایی از غرفه های مجزّا به نام «بیت » بر گرد آن و مشرف بر آن قرار دارد. دیواری فاقدِ پنجره ، در قسمت بیرونی این غرفه ها کشیده شده است و بدین ترتیب هم فضا را خنک نگه می دارد و هم بر توان دفاعی قلعه می افزاید. اجزای داخلی بنا متقارن است و روبروی دروازة قلعه ، که دو طرف آن را برجهای عظیم فرا گرفته ، تالار اجتماعات است که معمولاً از روی طرح بناهای محل قرار و ملاقات رومی ساخته شده است و در انتهای آن طاقنمای محراب مانند مهم یا کم اهمیتی وجود دارد. در طبقات بالا نیز حجره هایی قرینة طبقة همکف ، بنا شده است . این حجره ها، با لوحه های مرمرین و گچکاری و نقاشی و کاشی تزیین شده است . در نزدیکی اقامتگاه امیران ، چنانکه در جبل سیس ملاحظه می شود، احتمالاً مسجد و حمامی نیز وجود داشته است . از برخی از بادیه ها، مانند اَبائِر یا قُصَیْر عَمْرَه ، به عنوان شکارگاه استفاده می شد. ابوالفرج اصفهانی تصویر روشنی از فعالیتهای ساختمانی امویان در «بادیه ها» به دست داده است .

---

منابع :
(1) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، الاغانی ، فهرست ؛


(2) K. A. C. Creswell, Early muslim architecture,i/2 , Oxford 1969, 630;
(3) O. Grabar, "Umayyad ،، Palace ،، and the ـ Abbasid ،، revolution ،، , SI , xv Ë Ë Ë (1962), 5-I8;
(4) E. Herzfeld, Mshatta ¦ , H ¦ â ¤ ra und Ba ¦ diya, Jahrb. der Preuss. Kunstsammlungen , xl Ë Ë (1921), 104-146;
(5) Jaussen, Savignac, Les cha ª teaux arabes de Qeseir Ü Amra, Hara ª nah et T ¤ u ª ba , Paris 1922;
(6) H. Lammens, "La ،، Ba ª dia ،، et la ،، H ª â ¤ ra ،، sous les Omeyyades", MFOB , Ë v (1910), 91-112= ـtudes sur le siةcle des Omayyades , Beirut 1930, 325-350;
(7) A. Miquel, L'Islam et sa civilisation , Paris 1968, 504;
(8) U. Monneret de Villard, Introduzione allo studio dell' archeologia Islamica , Ch. Ë x, L'abitazione Omayyade , Venice 1966, 233-248;
(9) A. Musil, Palmyrena , New York 1928, Appx, Ë x, 277-289;
(10) A. Poidebard, La trace de Rome dans le dإsert syrien , Paris 1934;
(11) J. Sauvaget'', Remarques sur les monuments Omeyyades", JA (Jan.- March 1939), 1-59;
(12) D. and J. Sourdel, Civilisation de l'Islam classique , Paris 1968, 348-356;
H. Stern, "Notes sur les cha ª teaux Omeyyades", Ars Islamica , x Ë -x Ë Ë (1946), 72-97.

/ د. اسلام / الیسیف