responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1257

 

بُز ، پستاندار نشخوارکنندة شاخدار اهلی ، از جنس کاپرا (تیرة گاویان )، با نام علمی کاپرا هیرکوس . شواهد باستانشناختی نشان می دهد که بز کوهی / وحشی ، جدّ اعلای بز اهلی کنونی ، نخست در حدود نه هزار سال پیش احتمالاً در جنوب غربی آسیا اهلی شد ( آمریکانا ، ذیل "Goat" ). قدیمترین مدارک این تاریخگذاری و احتمال مربوط به ایران زمین است ( بریتانیکا ، ذیل "Goat" ). بز وحشی هنوز در کوهستان این منطقة وسیع و، از جمله ، در کوههای سراسر ایران یافته می شود (دربارة بز وحشی رجوع کنید به پازَن * ).

مدارک گوناگون (اساطیری ، نیمه تاریخی و تاریخی ) موجود از اقوام قدیم سامی (سومریها، بابلیها، یهودیها و دیگران ) و آریایی (یونانیها، رومیان ، ایرانیان و دیگران ) دربارة بز همه بر اهمیت نقش اجتماعی ـ اقتصادی آن در جوامع ابتدایی شبانی قدیم دلالت دارد، که هنوز هم کمابیش در زندگانی ایلاتی یا بَدَوی مردم خاورمیانه و نزدیک مشهود است . تأثیر بز را بر اذهان یونانیان و رومیان باستان در اساطیر آنها و دیگران باز می یابیم : مثلاً، در دین یونان ، ساتورس ها، خدایان یا دیوان آدم نمای جنگلی ، که غالباً با گوشهای نک تیز، پایها و شاخهای کوتاه بز مجسّم می شدند و، همچون بز نر، به شدت شهوت معروف بودند؛ پان ، اله یا ربّالنوع بیشه ها و کشتزارها و رمه ها در همان دین ، که او را با بالاتنة آدمی ولی با پایها و شاخکها و گوشهای بز تجسیم می کردند (= فاونوس در اساطیر روم )؛ و عَیّوق ، تابناکترین ستارة صورت فلکیِ مُمسِک الاعِنّة ، که به رومی کاپلاّ (= ماده بز) خوانده شده ، به روایتی ماده بزی به نام آمالتیا (لاتینی : Amalthaea ، یونانی : Amaltheia ) است که به ربّ الارباب ، یوپیتر/ زئوس ، در کودکیِ وی شیر داد و، به پاس این ارضاع ، یوپیتر آن بز را در میان ستارگان جای داده جاویدان ساخت (اما ابوریحان بیرونی ( ص 102 ) عیّوق را چنین وصف کرده است : «آن ( کوکب ) روشن بزرگ ( را ) که بر بازوی گیرندة عِنان ( = ممسک الاعنة ) است عیوق خوانند، و آن خردتر که از پس اوست بز ( = عَنز = ماده بز ) ، و آن دو که از پس بُزند، بزغالگان ( = العِناز، جمع عَنز ) ، و زین جهت عیوق را بُزبان خوانند.»).

صورتهای موهوم فلکی (که دوازده تای آنها در منطقة البروج * گنجانیده شده )، گرچه از طریق ترجمه های قدیم عربی از منابع یونانی ـ رومی (بویژه المجسطی بطلمیوس که ترجمه یا تفسیر عربی آن نخست در زمان یحیی بن خالد برمک ( 90ـ120 ) و به فرمان او انجام گرفت ) به ما رسیده و نامهای رایج کنونی آنها ترجمه های کمابیش دقیق قدیم عربی از نامهای لاتینی آنهاست (مثلاً، حَمَل * ( در عربی = بَرّه ) : لاتینی Aries = قوچ ؛
ثور * ( در عربی = گاو نر ) : لاتینی Taurus ، به همان معنی ؛
جَدْی * ( در عربی = بزغالة نر یکساله ) : لاتینی Capricornus به معنیِ «بزِ شاخدار» یا «بُزْ شاخ »)، منشأ آن صورتها و نامگذاری آنها به احتمال بسیار به تمدن سامی یا حتی پیش از سامی منطقة رودخانة فرات (کلدانیها، سومریها، بابلیها و دیگران ، دست کم حدود 000 ، 2 ق م ) باز می گردد (برای توضیحات بیشتر رجوع کنید به مثلاً، دایرة المعارف فارسی ، ذیل «صورت فلکی »؛
> لغتنامة بزرگ دایرة المعارفی لاروس < ، ذیل " Zodiaque "). در ارتباط با موضوع اصلی مقالة حاضر، تصوّر یک بز (یا بزغاله ) در میان گروهی از ستارگان (صورت فلکی جَدی ، و نظیر آن در منطقة البروج ، را از روزگار قدیم تاکنون چنین می پندارند که «تا بَر و شکم چون نیمة پیشین از بزی است ، و باقی چون نیمة پسین از ماهی با دنبال »؛
ابوریحان بیرونی ، ص 90) و نامگذاری آن گروه به آن جانور، یعنی جَدْی (در آشوری  gadu ، سریانی و آرامی  gadya ، عبری gedi رجوع کنید به مشکور، ج 1، ص 133)، حاکی از اهمیت بز در جوامع سامی قدیم درّة فرات و طوایف اطراف است . دورتر، در مغرب ناحیة فرات ، مدارکی آشکارتر و ملموستر دربارة اهمیت اقتصادی بز در میان قوم سامی باستانی دیگری ، بنی اسرائیل ، در سرزمین کنعان و غیره یافته شده است ، مثلاً زیوری (یا تعویذی ) سوسْکدیس با نقش بز وحشی و بزغاله اش ، متعلّق به عصر مِفرغِ متأخّر (1550ـ1200 ق م ) در نزدیکی عَکّا ( رجوع کنید به جودائیکا ، ذیل " Goat ")، و صورتکهای گِلین به شکل بز، گوسفند، گاو یا خوک ، متعلّق به هزارة پنجم ق م ، در شهر اَریحا (در فلسطین ؛
همان ، ج 3، ستون 8). این شواهد محسوس علاوه بر اشارات بسیار متعددی است که در کتابهای عهد عتیق و عهد جدید به بز (یا بزغاله ) رفته ( رجوع کنید به هاکس ، ذیل «بز»)، و رویهمرفته حاکی از این است که بز، گوشت و شیر و موی و پوست آن ، یکی از اقلام عمدة دارایی و دادوستد یهود بوده ، و یهود و همچنین طوایف بدوی حوالی ایشان (بویژه عربها) در پرورش و تکثیر آن اهتمام داشته اند (مثلاً رجوع کنید به عهدعتیق ، کتاب دوم تواریخ ایّام ، 17: 11ـ12: «و بعضی از فلسطینیان هدایا و پول ( به عنوان ) جزیه برای یهوشافاط ( پادشاه محتشم یهود در قرن نهم ق م ) می آوردند، و عربها نیز از مواشی هفتهزاروهفتصد قوچ و هفتهزار و هفتصد بز نر برای او آوردند»؛
همان ، امثال سلیمان ، 27: 26ـ27: «برّه ها برای لباس تو و بزها به جهت اجارة زمین به کار می آیند، و شیر بز برای خوراک تو و خاندانت و معیشت کنیزانت کفایت خواهد کرد»). پوست بز برای ساختن مَشک و سفرة خمیر یا آرد، و موی بز برای بافتن بالاپوش (مانند عبا) و روپوش خیمه ها به کار می رفت ؛
جامة فقرا و زاهدان و درویشان و عزاداران و «پیغمبران » نیز از پوست بز بود (هاکس ، همانجا).

با این مقدّمات ، می توان اهمیت بز را در جامعة بَدَوی ـ شبانی عرب نیز دریافت . نامها و صفتهای متعددی که برای انواع بز (از حیث جنس ، سنّ، ظاهر، و جز آن ) در زبان عربی وجود دارد، خود دلیلی بر اهمّیت آن است (مثلاً: ماعِز ، مَعْز ، مِعْزی ' = بز؛
عَنز = ماده بز یکساله ؛
جَذَع = ماده بز دو ساله ؛
ثَنیّ = ماده بز سه ساله ؛
عَقصاء = ماده بز «سُرو واپس پیچیده »؛
عَصْماء = ماده بزی که دستهایش سفید باشد؛
أَجَمّ = بز بیشاخ ؛
جَفْر = بزغالة چهار ماهه ؛
عَریض ، عَتود = بزغاله ای که «به چَرا آمده باشد» ؛
صُبَّة = گلة ده تا چهل بز ؛
رجوع کنید به کردی نیشابوری ، ص 225ـ226، 228، 230ـ231، که 21 صفت برای بز گرد آورده است ). تازیان بز را به سبب فراوانی نِسبی شیر ( رجوع کنید به آریانا دائرة المعارف ، ذیل «بز») و ستبری و سختی پوست آن ، برتر از گوسفند می دانستند، و معتقد بودند که ، اگر بز دنبه ندارد، در عوض چربیش بیش از چربی گوسفند است ، و می گفتند: «أَلیَة المَعْز فی بَطْنِه » ( «دنبة بز در شکمش است » ) (به نقل قزوینی ، ص 384)؛
در ستایش فلان گوشت می گفتند که « ( همچون ) گوشت بز اختة سه ساله است » (جاحظ ، ج 5، ص 478)؛
گوشت بزغاله را بهتر و خوشمزه تر از گوشت برّه می دانستند (همان ،ص 481)، و به رسمی بازمانده از عصر جاهلیّت ، بزغالة تودلی را به بهای یک گوسفند می خریدند (نیز رجوع کنید به سورة انعام :143ـ144)، و بهترین کشک از شیر بز به دست می آمد (همانجا). علاوه بر استفاده از کُرک («مِرْعِزَّی ») و موی بز، از پوست آن ، نیام شمشیر، مَشک آب و شیر، «مِشْعَل » (= مَشک یا دولچة چهار پایه دار که در آن نبیذ می ساختند)، خیک روغن ، دولچه برای نگهداری و خنک کردن آب ، دلو، سفرة طعام ، انبان ، خورجین ، باربند، آستر و جز اینها می ساختند (همان ، ص 483، 485ـ486). مزیّت دیگر بز ماده و بزغاله برای بادیه نشینان در این بود که ، چون این جانوران کمتر از گوسفند علف می چریدند، آنان معتقد بودند که (به نقل جاحظ ، ج 5، ص 488) «اِنّ العنز/ العُنوق ( جمعِ عَناق = ماده بزغاله ای که هنوز یکساله نشده ) تَمنعُ الحیَّ الجلاءَ» («همانا بزها و بزغاله های ماده مانع از جَلای حَیّ ( = قبیلة کوچک ) می شوند»). شاید نظربه این منافع بوده که پیامبراسلام که ، بنا بر خبری (به نقل دَمیری در حیاة الحیوان الکُبری ، ج 2، ص 84)، خود وقتی یازده ماده بز در خانه می داشته ، و بنا بر خبر دیگری که همو از بخاری و ابوداود نقل کرده (همان ، ج 2، ص 83)، «مَنیحة » بز ماده

را بسیار مستحبّ دانسته و مؤمنان را به آن ترغیب کرده است : «أربعون خصلة أعلاها منیحة العنز؛
ما مِن عاملٍ یعمل بِخصلة منها ( ... ) الاّ أدخَلَهُ اللّهُ الجنّةَ» («چهل خصلت هست که برترین آنها منیحة ماده بز است ؛
اگر کسی به یکی از آنها عمل کند ( ... ) خدا او را داخل بهشت خواهد کرد»). (منیحه ، لفظاً به معنی بخشش ، رسمی در میان عرب بوده که کسی جانور مادة شیردهی از آنِ خود را موقتاً به مستحقّی وامی گذاشت

تا وی از شیر و پشم و غیرة آن استفاده کند و سپس آن رابه صاحبش برگرداند).

در ادب و فرهنگ عوام عرب و، سپس ، در ملغمة معتقدات عرب با فرهنگ عوام کشورهای اسلامی شده ، نیز اشارات فراوانی به این جانور یافت می شود. برخی از آنها معطوف به «عیوب »ی است که در بز می دیده اند، مانند امثال یا تشبیهاتی که دمیری ذکر کرده ، ازجمله : «عنزٌ بِها کلُّ داء» (همان ، ج 2، ص 86) برای اشخاص یا دواب «کثیر العیوب » (و از قول ( بِشر بن عبدالوهاب ؟ ) فَزاری می گوید که «ماده بز نود و نه مرض دارد»)؛
«فلانٌ أَغلم مِن تَیسِ بَنی حِمان » («فلانی شهوی تر از بز نر بنی حمان است »)، و گویا مفاخره می کردند که بزشان ، پس از آنکه رگهای گردنش را زدند، با هفتاد ماده بز سِفاد کرد؛
قس افسانة شهوت سیری ناپذیر ساتورُسهای بزپای بُز مزاج یونان . همچون ارسطو که در طِباع الحَیَوان (ترجمة عربی از یوحنّابن البِطْریق ، متوفی ح 200) بزها را در ردیف گوسفندان یعنی ، به زعم خود، کم عقلترین چهار پایان دانسته (ص 382ـ383)، قزوینی (همانجا) می گوید که بز «جانوری کودن و احمق است ، و لذا در ذمّ فلان کس می گویند ' تیسٌ مِن التُیوس ` '( بز نری از جملة بزهای نر است )` یعنی در غایت کودنی و بدبویی ». این گمان اغراق آمیز دربارة گولی و دیگر عیوب بز به قیافه شناسی آدمیان نیز سرایت کرده ، چنانکه دُنیسری در نوادر التبادُر (تألیف در 669؛
«اندر علم فراست مردم »، ص 168) می گوید که شباهت سیمای اشخاص به بز حاکی از «ابلهی و حرص و زنا و شهوت » ایشان است . در زبان فارسی ادبی و عامیانه هم تعبیراتی مبتنی بر برخی از عیوب بز وجود دارد، مثلاً: بُزْدل ، بزْجگر ، هر دو به معنی «ترسو»؛
بُزْ قَدَم به معنی «ناتوان ، بطی ء الحرکة » (؟)؛
بُزْبَها به معنی «کم ارزش »؛
بُزْگیر آوردن و بُزْخَری یعنی چیزی را به سبب نادانی و غافلی صاحب آن ، بسیار ارزان خریدن ؛
بُز گرفتن یعنی کسی را گول زدن و غافلگیر کردن ( رجوع کنید به سوزنی سمرقندی ، به نقل دهخدا، ذیل «بُز»: «بز گرفتی تو مرا چند گَهی ، تا چو بزان / دیدمت غرق به پشم از سَرِ سُم تا بَرِ رو»، و سنائی ، به نقل همو: «گرگ پی باش تات چون قی و غُز/ بز پیر فلک ( کنایه از بُرج جَدْی در منطقة البروج ، که «بزغالة فلک » نیز گفته اند ) نگیرد بز»)؛
بُزِ گَر از سر چشمه آب می خورد ، یعنی ناشایستگان غالباً می کوشند خود را بالاتر از شایستگان نشان دهند؛
و در اصطلاح قاپ بازان و نیز مجازاً، بُز آوردن ، بُز بیاری (= بدترین یا بازنده ترین «نقش » را در قاپ بازی آوردن ، و، مجازاً، بداقبالی ؛
رجوع کنید به جهانشاه ، ص 66ـ68). در برابر، اشارات ستایش آمیزی هم به بز یافته می شود. مثلاً، به گزارش جاحظ (ص 479)، برخی از تازیان به بز تمثیل می کردند و می گفتند: «فلانٌ ماعزٌ مِن الرجال » (یعنی مردی کوشا، با جدّیت و با شهامت است ) و، در تفضیل ، «فلانٌ اَمْعَز مِن فلانٍ (لفظاً، «فلانی از فلانی بُزتر است »، یعنی کوشاتر و جدّیتر)؛
«العِتاقُ مَعْزُ الخیل ، والبَراذینُ ضَأنُها» («عِتاق ( = اسبان نیکو و نجیب ) بُزان رمة اسب اند، و یابوها گوسفندان آن »). به روایت همو (ص 486)، برخی از عرب از روی مفاخره به گروه دیگری می گفتند: «و فَخَرتُم بِکَبْشَةٍ و کَبیشةٍ و أبی کَبْشَة ؛
فَمِنّا عَنزُ الیَمامَة و عَنْزُ وائل و ماعِزُ بنُ مالک .» برخلاف گفتة ارسطو (همانجا)که «بزهاوقتی از پی شبان می روند که وی پیشانی یکی از آنها را بگیرد ( وبکشاند ) وگرنه بزها همچنان مات و مبهوت می ایستند و کاری نمی کنند»، بز به سبب چالاکی و تحرّک خود ظاهراً همیشه پیشاهنگ گلّه بوده است ( رجوع کنید به «بزهای نر پیشرو گله »درعهد عتیق ، صحیفة اِرمیاءِ نبی ،50:8 ـ9؛
مثنوی مولوی ،دفترسوم ،ص 154:«چون که گله باز گردد از ورود/پس فتد آن بز که پیشاهنگ بود»). در برابرِ بز قدم ، جادة بزرو داریم ، یعنی کوره راه کوهستانی که فقط بز می تواند بسلامت از آن بگذرد (چالاکی و نترسی بز و بویژه بز کوهی ( در عربی : وَعْل ) در بالارفتن از صخره ها و جهش از آنهادر لبة پرتگاههای هائل معروف است ). از این چابکی و جهندگی بز برخی از «معرکه گیران » (معروف به بزباز ) سود جسته جَست و خیزِ رقصْ مانند و جُفتک زدن (بُزبازی ) را به بز می آموختند و او را تنها یا با بوزینه ای به رقص می آوردند ( رجوع کنید به این بیت مولوی : «ای بسا شیر که آموختیش بز بازی / سوی بازار، که : بَرجِه ، هَله زیرک ، هله زو ( د ) !» ( 1355 ش ، ج 7، ص 97 ) ؛
قس مَثَل لُری : zi  zi taga nikona das-dera  boz nakona bozba  ta «تا بُز ( ماده ) نکند بز بازی ، بز نر نمی کند دست درازی »). همچنین گاه بز را مصاحب و مخاطبِ نحوی بزرگ سعید بن مَسعَده معروف به اَخفَش ( رجوع کنید به دایرة المعارف فارسی ، ذیل « اخفش ») می یابیم ( رجوع کنید به اصطلاح «بزِ اخفش » = کسی که نفهمیده سر جنبانده سخنان مخاطب را تصدیق کند)، و گاه قهرمان داستانهای کودکان ، بویژه داستان بُزبُزِ قَندی . در «علم » تعبیر خواب نیز بز نر نمایندة «مردی بُوَد بزرگ اندر کار خویش ، ولکن شریف نَبُوَد» (برای این تعبیر و نیز تعبیر کُشتن آن بز نر، مُردن بزغاله و اطاعت کردن بز کوهی از خوابْ بیننده رجوع کنید به خوابگزاری ، ص 118، 138ـ139، 255).

در ایران پیش از اسلام ، بز در میان چهارپایان اهلی مقام ویژه ای داشت : بنابر اساطیر مزدیسنی (مبتنی بر اوستا) دربارة چگونگی و مراحل آفرینش عالَم سفلی ، نخستین جانوران سودمندی که اهورامزدا بلافاصله پس از گاو آفرید بز و میش بود (پس از اینان شتر و خوک ، و در مرحلة سوم ، اسب و خر؛
رجوع کنید به > زَند آکاسیه < ( = بُندَهِشن ) ، فصل 13، فقرات 4ـ 8، ص 119)، و سپس ، در موقع آفرینش انواع هر جانور، نخست پنج گونه «بُز» آفرید: xarbuz =بزماده (؟)، spend  go = گوسفند، zin  Pa = بزکوهی ، vara = قوچ ، و buz = بز (همان ، فقرة 12، ص 121؛
تلفظ و معنای واژه های پهلوی مذکور قطعی نیست ). اما گویاترین سند اهمیت بز در ایران پیش از اسلام ، منظومة پهلوی درختِ آسوریگ است ، که احتمالاً پس از اسلام در ایران سروده شده ، ولی نشان دهندة دید سنتی ایرانیان مزداپرست دربارة این جانور است . موضوع آن ، مناظره و مفاخرة درخت خرما (شاید به عنوان نماد اقوام سامی ) و بز (نماد تمدّن آریایی ) است : نخست خرمابن فواید خود را بر می شمارد و سپس بز فواید و «افتخارات » خود را ذکر می کند (بیتهای 49ـ117) و سرانجام ، به زعم مؤلف ، برتری خود را مدلّل می سازد: (دربارة شیر) شیرش در آیینهای پرستش یزدان به کار می رود، نیروی ایزد چهار پایان و ایزد هَوم از شیر اوست ، و از آن پنیر، «اَفروشه » و ماست می سازند؛
دوغش را برای کاخهای شاهی کشک می کنند؛
(دربارة پوست ) از آن کوله پشتی ، کمربند، موزه ، «انگُشتبان » (برای تیراندازی )، آبدان (برای خنک کردن آب )، سفره ، پیش بند، «نامه » و طومار (برای نوشتن دفتر و پیمان نامه )، دوال ، زه کمان ، زین افزار، انبان ، بَلْکَن و کَشْکَنجیر (از ابزارهای جنگی )، پوست روی بربط و تنبور و دیگر آلات موسیقی ، و جز آن می سازند؛
(دربارة «بُزَشْم » = کُرک بز) برای بافتن پارچة کُرکی مخصوص عبای بزرگان ؛
(دربارة موی سفید بز) برای بافتن کُستی و سِدْره ؛
(دربارة گوشت ) برای ساختن «پیشپاره » (گونه ای خوراک یا «مزة » چرب و شیرین ) به کار می رود.

این مصارف درروزگار ما نیز کمابیش در ایران باقی است ؛
مثلاً افراد ایل چادرنشین و گلّه دار قشقایی در استان فارس برای روپوش سیاه چادرهای خود پارچة مناسبی از موی بزهای بیشمار خود می بافند؛
از شیر بز ماست ، دوغ ، کره ، پنیر، کشک ، و از پوست آن ، رویة طبل می سازند ( رجوع کنید به > جشنوارة جهان اسلام 1976 < ، ص 25ـ27، 29 و وولف ، ص 56، 177، 231، 234). کُرک بز در نائین برای بافتن شالهای لطیف و پارچة عبائی گرم و نرمی («ترمه ») به کار می رود؛
در زنجان و غیره از شاخ بز دستة کارد و چاقو می سازند، و از پوست بز («سِختیان ») و گوسفند دَلو، مشک و دولچة آبخوری درست می کنند.بازماندة دیگری از معتقدات و آیینهای ایرانیان باستان بلکه آریاییهای قدیم را دربارة بُز در میان «مَراغی »های ساکن برخی از روستاهای دهستان رودبار الموت (شهرستان قزوین ) می یابیم . این مردمان ، که از حیث زبان و آداب و مذهب با دیگر اهالی آن ناحیه تفاوتی آشکار دارند، هر سال در شب یلدا در ضیافتی که فقط مردان سالخوردة خودشان حق حضور در آن دارند، به وسیلة سَرِبریدة بُز نری که به ترتیب خاصی پرورده و سپس قربانی کرده اند، گویا دربارة احوال کشاورزی و دامپروری خود، کیفیت هوا، حوادث مهم احتمالی (جنگ ، بیماریهای همه گیر، و جز آن ) پیشگوییهایی می کنند؛
ازینرو، نزد عوام آن ناحیه به «کَلّه بُزی » معروف شده اند (برای اندک اطلاعی که دربارة مراغیها و بویژه تفأّل آنان با سَرِ بُز در دست است رجوع کنید به ورجاوند، ص 468ـ482؛
دربارة قربانی کردن جانوران ، از جمله بز، در میان ایرانیان و دیگر اقوام آریایی قدیم ، و طریقه های پیشگویی ، از جمله به وسیلة اعضای بدن جانوران قربانی شده رجوع کنید به > د.دین و اخلاق < ذیل " Aryan Religion "، بویژه ص 41، 54).گذشته از فواید مذکور، دانشمندان و متطبّبان دورة اسلامی برای بز خواصّ درمانی و غیر درمانی گوناگونی بر شمرده اند که برخی از آنها را در اینجا ذکر می کنیم (برای اطلاع بیشتر، به عربی رجوع کنید به مثلاً مفردات ابن بیطار، تذکرة انطاکی ، و، به فارسی ، مثلاً تحفة حکیم مؤمن ، هر سه ذیل «ماعِز»).

شاخ : ماحصل تقطیر شاخ و سُمّ بز با ترب و عسل و کرچک ، کانیها و همة چیزهای سِفت را نرم می کند (انطاکی ؛
حکیم مؤمن )؛
اگر ساییدة آن (شاخ بز سفید) را در قطعه ای از جامه پیچیده در زیر سر کسی که در خواب باشد بگذارند، مادام که در زیر سر اوست ، آن شخص بیدار نمی شود (قزوینی ، ص 385، به نقل از بلیناس ). ریش بز نر : اگر بر تن صاحبِ تبِ ربع یا بر سر صاحب صداع بسته شود، تب آن و صداع این را زائل می کند (همانجا، به نقل از همو). پوست سر : بستن پوست سر بزغالة مذبوح ـ تا وقتی که بدنش گرم است ـ بر سر صاحب سرسام و «اختلاط ذهن » سودمند است (حکیم مؤمن ). پوست : گذاشتن پوست بزی که گرگ کشته باشدش بر موضع قولنج برای رفع قولنج مفید است (انطاکی ). سُمّ : سنون خاکستر سُمّ سوخته با نمک کانی برای رفع زردی و سبزی روی دندانها سودمند است (ابن بیطار، همانجا، به نقل از شریف ادریسی )، و خوردن خاکستر سُم بز نر با عسل و آب مانع از بول در بستر می شود (همو، به نقل از احمد غافقی )؛
بُخور سُم سوزان در خانه ها مارها را از آن جایها می گریزاند (به نقل از شریف ادریسی ). مغز : اگر یک دانگ از دِماغ بز ماده و دانگی از خون کفتار را با دو حبّه کافور به نام شخصی عجین کنند و سپس به او بچشانند، در او محبّت پدید می آید (دمیری ، ج 2، ص 86، به نقل از هِرمس ). پیه : پیه بز از دیگر پیه ها قابضتر است و لذا حقنة پیه آب شده با آرد و ماءالشعیر زخم روده را درمان می کند؛
خوردن آن برای رفع سَمّ ذراریح ، و ضماد معجون پیه بز نر با سرگین بز و زعفران برای درمان نقرس سودمند است (ابن بیطار، همانجا، به نقل از دیسقوریدوس ). کیسة صفراء : اکتحال زهرة بز نر و بز وحشی رافع شبکوری ، و طِلای آن رافع «تُوثَه » (گوشت زاید روی پوست ؟) و داء الفیل است (به نقل از دیسقوریدوس ). جگر : اکتحال خونابه ای که در وقت بریان کردن جگر بز می چکد و نیز خوردن جگر بریان بز برای درمان شبکوری و صرع سودمند است (به نقل از دیسقوریدوس و جالینوس ). خون بز نر : سنگ مغناطیس و نیز هر سنگی را که بز بر روی آن ذبح شود خُرد می کند (قزوینی ، همانجا، از قول بلیناس ). آب دهان بز نر : مهیّج باه است (همانجا). شیر : اگر با شیر بز بر کاغذ بنویسند، نوشته ناپیدا می شود و سپس اگر خاکستر بر آن کاغذ بپاشند، آشکار می گردد (دمیری ، همانجا، به نقل از ارسطو). پیشاب : خوردن روزی چهل مثقال آن با سنبل الطیب برای درمان استسقای لحمی ، و چکاندن آن در گوش برای گوش درد سودمند است (حکیم مؤمن ). سرگین : موارد استعمال درمانی آن بیش از هر چیز دیگر بز است ؛
از جمله ، ضماد آن با عسل و غیره برای استسقاء، درد طحال ، آماسها، درد مفاصل ، نقرس ، و طلای آن برای خارش و جَرَب سودمند است ؛
طلای سوختة آن با بزرالبنج خصیه ها را کوچک می کند (انطاکی )؛
اگر چند پشگل بز در زیر سر کودکی که زیاد می گرید گذاشته شود، گریه اش زائل می گردد (قزوینی ، همانجا). اما گرانبهاترین محصول درمانی جنس بز که در گذشته شهرت و اعتبار بسیار داشته «پادزهر * حیوانی » بوده ، و آن مادّة مرکّب سنگ مانندی است به شکلها و رنگهای گوناگون ، که آن را تریاق همة زهرها می دانستند. این «سنگ » از تراکم و تحجّر مواد آلی و کانی «در شیردان ، روده یا زهرة بعضی حیوانات مانند بز کوهی ، گاو کوهی ، میمون و قُنفُذ ( = جوجه تیغی ) یافت می شود» (عقیلی علوی شیرازی ، ص 196)، ولی بهترین آن ، معروف به «حَجَرالتَّیس » (لفظاً، «سنگِ بز نر»)، در شیردان (یا، به گمان برخی ، در کیسة صفراء) بز کوهی پدید می آید، و مؤثرترین حجر التیس را از بز وحشی کوهستان شبانکارة فارس می گیرند، زیرا در آنجا گیاه معروف به مُخَلِّصه که خود خاصیت تریاقی دارد، فراوان و خوراک عمدة بز کوهی آن ناحیه است (همانجا؛
نیز رجوع کنید به پازن * ).


منابع :
(1) علاوه بر قرآن و کتاب مقدس . عهد عتیق ؛
(2) آریانا دائرة المعارف ، کابل 1328ـ 1348 ش ؛
(3) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛
(4) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی ، التفهیم لاِ وائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران 1362 ش ؛
(5) ارسطو، طباع الحیوان ، ترجمة یوحنابن بطریق ، چاپ عبدالرحمن بدوی ، کویت 1977؛


(6) داود بن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب ، قاهره 1308 ـ 1309؛
(7) عمروبن بحرجاحظ ، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، ( مصر ) 1386/1966؛
(8) حسین جهانشاه ، قاب بازی در ایران ، تهران 1350 ش ؛
(9) محمد مؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( 1360 ش ) ؛
(10) خوابگزاری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1346 ش ؛
(11) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(12) محمدبن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ، قاهره 1390/1970؛
(13) محمدبن ایوب دُنیسری ، نوادر التبادر لتحفة البهادر ، چاپ محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ( تاریخ مقدمه 1350 ش ) ؛
(14) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325 ـ 1359 ش ؛
(15) محمد حسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویة ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(16) زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، چاپ ووستنفلد، ویسبادن 1967؛
(17) یعقوب بن احمد کردی نیشابوری ، کتاب البلغة : فرهنگ عربی و فارسی ، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی ، تهران 1355 ش ؛
(18) محمد جواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357 ش ؛
(19) منظومة درخت آسوریگ ، متن پهلوی ، آوانوشت ، ترجمة فارسی ، فهرست واژه ها و یادداشتها از یحیی ماهیار نوابی ، تهران 1346 ش ؛
(20) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش ؛
(21) همو، مثنوی مولوی ، تهران ، چاپ کلاله خاور؛
(22) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین ، تهران 1349 ش ؛
(23) جیمز هاکس ، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349 ش ؛


(24) Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982;
(25) Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh 1980-1981, s.v . "Aryan religion" (by O. Schrader);
(26) Encyclopedia Americana, Danburg 1984, s. v. "Goat" (by Carl W. Romer);
(27) Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse, Paris 1982-1985;
(28) The New Encyclopaedia Britannica, Micropaedia, Chicago 1985;
(29) The World of Islam Festival (1976: Manchester), The Qashqa  'i of Iran , Manchester 1976;
(30) Hans E.Wulff, The traditional crafts of Persia , Cambridge, Mass., 1966;
(31) Zand-a  ka  s   h: Iranian or greater Bundahis § n , transliteration and English translation by Behramgore Tehmuras Anklesaria, Bombay 1956.

/ هوشنگ اعلم /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1257
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست