بَگراتیان (بقراطیان ) ، احتمالاً مهمترین سلسلة امیران قفقازی (در ارمنستان مشهور به بگراتونیها و در گرجستان بگراتیونیها). در قرن سوم ( در عصر معتمد ) عنوان سلطان

یافتند و این مقام را در گرجستان تا قرن سیزدهم / نوزدهم حفظ

کردند. بگراتیان ، ساتراپها یا والیان هخامنشی بودند که

بعدها به پادشاهی ارمنستان رسیدند (ح 400ـ ح 200 ق م ).

در اصل ، تیولدار بگره وند (ح 000 ، 5 کیلومترمربع )، تیول قدیمی اُرُونتیها در آیْرارات ، در شمال ارمنستان مرکزی

بودند و خود را اخلاف یکی از ایزدان مظهر خورشید می دانستند. همزمان با گرویدن مردم ارمنستان به مسیحیت

در 314 میلادی ، این ادّعا را رها کردند و همراه بیشتر

امیران ارمنی ، خود را از تبار هایک دانستند که زمانی

جنبة الوهیت (روح نجمی ) برایش قایل بودند، ولی در این

موقع صرفاً قهرمانی اسطوره ای تلقّی می شد. بعدها نیز، تحت تأثیر کتاب مقدس ، بگراتیان خود را از نژاد عبری

دانستند و این ادّعا تا اواخر قرن دوم شاخ و برگ یافت

و به صورت افسانة مشهوری درآمد که ایشان را از تبار

داودنبی ، پادشاه بنی اسرائیل ، می شمرد. بگدتس (بگداته ،

در برخی نسخه ها مگدتس )، فرمانده نظامی تیگران

کبیر پادشاه اودر سوریه و کیلیکیه * در 83ـ 69 ق م (آپیان ، ص 48ـ 49؛ تومانف ، 1963، ص 320ـ 321)، ظاهراً رجوع کنید به ارمنستان و نایب السلطنة قدیمترین عضو شناخته شدة این خاندان است .

در منابع تاریخی ، بگراتیان در 314میلادی ظاهر می شوند و بر اسپیر (ح 000 ، 6 کیلومتر مربع ) و قلعة بزرگ بَیْبِرْد









(بایبورد کنونی )، در درّة چوروق در شمال غربی ارمنستان ، سلطنت می کنند. تاریخ آنان تا به امروز ادامه داشته است

و شجره نامة ایشان بدون انقطاع به حدود 555میلادی

می رسد. بعدها در کوگوویت در مشرق بگره وند و در تموریک در جنوبیترین بخش واسپوراکان (بسفرّجان ) در جنوب ارمنستان نیز حکومت کردند. آنان دارای سمت موروثی تاجداری شاهان ارمنستان و حافظ کوههای قفقاز بودند. از امکانات نظامی این خاندان می توان به نفوذ سیاسی آن پی برد: بگراتیان موظف بودند که هزار سوار در اختیار سرور خود، شاه ارمنستان ، قرار دهند.

تجزیة ارمنستان در 387میلادی به دو ایالت دست نشاندة ایران و روم ، سپس ضمیمه شدن بخش غربی آن به روم و بالاخره انقراض پادشاهی ارمنستان شرقی در 428 میلادی ، امیران دست نشاندة شاهان ارمنستان را ناچار ساخت تا تابعیت یکی از دو کشور رقیب را انتخاب کنند.

بگراتیان با سیاستی عاقلانه و با بیطرفی توانستند خود را میان دو قدرت حفظ کنند و به پیروی از همین سیاست ، در قیام خاندان مامیکونیان در مقابله با تجاوز مذهبی ایرانیان در 451 میلادی شرکت نکردند. بگراتیان با سیاست و تدبیر در اغلب اوقات توانستند رضایت هر دو قدرت رقیب را جلب کنند. سمباط چهارم نمونه ای عالی از این سیاست و تدبیر است . نخست به اتفاق همدستان مامیکونی خود فرماندهی نیروهای ارمنستان را به صورت نیروی امدادی امپراتور ماوریکیوس در جنگهای اروپایی به عهده گرفت ؛
ولی چندی نگذشت که به صورت یکی از مقربان دربار تیسفون در آمد: در 596 ـ 602 میلادی ، با لقب «خسرو شنوم » (شادیِ خسرو)، «مرزپان » گرگان (هیرکانیا ) بود و دفاع از مرز شرقی فرماندهی نیروهای ایران را به عهده داشت . پسر و جانشین او وَرزتیروچ دوم که در جوانی ساقی شاه ایران بود و لقب «جاویتیان ـ خسرو» (خسرو جاویدان ) گرفته بود، از 8 ـ 10/ 629 ـ 631 مرزپان ارمنستان بود؛
ولی چندی نگذشت که به امپراتور پیوست و در 645 میلادی ، که پس از جنگ هراکلیوس با ایران امپراتور تقریباً تمام ارمنستان را در تصرف خویش داشت ، به مقام امیرِ امیران آن کشور منصوب شد.

پس از یک ربع قرن ، خلافت اسلامی ، حکومتِ روبه زوال ساسانی را از میان برداشت ، در بیشتر جاها جانشین آن شد و بر ارمنستان تسلط یافت . این نخستین بار بود که مملکتی مسیحی دست نشاندة خلافت اسلامی می شد. مقام امیرِ امیران ارمنستان (یا فرماندار کل ) حفظ شد و خلیفه آن را تفویض می کرد. ولی امپراتوری روم شرقی ادعای خود را نسبت به ارمنستان رها نکرد و این کشور، چون گذشته ، آوردگاه همسایگان قدرتمند باقی ماند. بدین ترتیب ، امیرالامراها زمانی دست نشاندة خلیفه ، و زمانی دست نشاندة امپراتور بودند. به آنان که از امپراتور فرمانبرداری می کردند منصب پاتریکیوس (نجیب زاده ) یا حتی بالاتر از آن ، کوروپالات (به معنی رئیس نگهبانان قصر سلطنتی ، که در آن زمان مخصوص برادران و برادرزادگان

و خواهرزادگان ذکور امپراتور بود) داده می شد، و کسانی

که به خلیفه وفادار بودند «بَطریق * »، (معرّبِ پاتریکیوس ) خوانده می شدند.

در این دوره از تاریخ ارمنستان ، در حالی که مامیکونیانِ رقیب رو به زوال می رفتند، قدرت و اهمیت بگراتیان افزایش یافت . گو اینکه به طور کلی به جانب اعراب گرایش داشتند، گاهی نیز به سیاست سنتی خویش مبنی بر وفاداری متناوب متشبث می شدند. در دوران حکومت امیران ، دوازده امیر بگراتی به مقام امیرالامرایی (یا معادل آن ) نایل شدند که سه تن از ایشان منصب کوروپالات نیز داشتند. تنها یک بار این خاندان قهرمانگرایی را جانشین سیاست مآل اندیشی کرد و نتایج فاجعه آمیزی به بار آورد. در 157ـ 158، امیران ارمنی که

هنوز تحت رهبری مامیکونیان بودند بر خلیفه شوریدند و سمباط هفتم بگراتونی ، که در آن زمان فرماندار کل بود، بدانها پیوست . حاصل این شورش شکست و مرگ امیر بگراتونی در کارزار بود ( رجوع کنید به > تاریخ ارامنه < ، ص 194). بگراتیان نیز چون دیگر شورشیان املاکی را از دست دادند و کوگوویت ، تموریک ، و سرزمین واسپوراکان ، که اندک زمانی در تصرفشان بود، به دست ارکرونیها افتاد. به هر حال ، بگراتیان هنوز اسپیر

را با معادن نقره اش در مرز روم شرقی در دست داشتند که

مایة ثروت و قدرت برای آنها بود. قیام اخیر نیز در قدرت مامیکونیان فتوری وارد کرد و بگراتیان ، با استفاده از فرصت ، امیرنشینهای تارون ، تایک جنوبی ، بزنونیک و سپس بگره وند را که زمانی به خودشان تعلق داشت ، تصرف

کردند؛
بعدها سرزمینهای اَرْشَرونیک و شیرک را با









شهرهای باگاون و آنی * (که بترتیب پایتخت بگراتیان

شدند) از کامساراکانها خریداری کردند؛
سرزمین مُکّ را

نیز به چنگ آوردند ولی چندی نگذشت که به دست ارکرونیها افتاد. پس از رویداد 158/775، ارمنستان به سه واحد

سیاسی تقسیم شد: حکومت ارکرونیها در جنوب ، سیونیها

در مشرق ، و دولت بگراتونی که از دیگران موفقتر بود. بگراتیان که چون گذشته از اختلاف میان خلافت بغداد و امپراتوری

روم شرقی استفاده می کردند، مقام امیرالامرایی را به خود منحصر ساختند و سپس در 271 آن را به پادشاهی مبدل کردند. خلیفه و امپراتور بسهولت این امر را به رسمیت شناختند و سلطنت ارمنستان که در 428 میلادی منقرض شده بود، دوباره برقرار گشت .

با تحقق این امر، تاریخ خاندان بگراتیان با تاریخ استقرار دوبارة سلطنت ارمنستان یکی می شود، و دوره ای از عظمت سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی ، یعنی دورة «نوزایی بگراتی »،

را به دنبال دارد. اما این دوره نیز بذر زوال را در خود می پرورد. چندی نگذشت که تشتّت و پریشانی به ضعف انجامید

و دشمنان خارجی نیز فرصت را غنیمت دانستند و حکومت

را از میان برداشتند. ویرانی ارمنستان بیشتر معلول اعمال

خود بگراتیان بود، زیرا، به دلیل تقسیم مملکت خویش

میان چندین شاخه از این خاندان ، نتوانستند ثبات آن را

تحکیم بخشند.

این تفرقه دعوتی به دنبال داشت که بزودی پذیرفته

شد. ترکان سلجوقی از ابتدای قرن پنجم حمله به ارمنستان

را آغاز کردند. چیزی نگذشت که شاه ارکرونی در واسپوراکان ، متصرفات خود را در 412ـ413/1021ـ 1022 به این

امپراتوری واگذار کرد. پس از آن ، در 436/ 1045، گاگیک

دوم آخرین شاه ارمنستان را به رفتن به قسطنطنیه اغوا

کردند و در آنجا با تهدید و ارعاب واداشتند که به نفع میزبانش ، امپراتور، از سلطنت کناره گیری کند. املاکی در کاپادوکیه ،

قصری در پایتخت و لقب ماگیستروس بدو اعطا شد،

و در 471ـ472/1079ـ1080 به دست رومیان شرقی به

قتل رسید. در 456/1064 شاه قارص دولت خویش را به امپراتور واگذار کرد. بیشتر ارمنستان استقلال خود را از دست داد و بخشی از امپراتوری شد. به دنبال این امر، تعدادی از امیران به اتفاق دست نشاندگان خود یا به گرجستان یا به خود امپراتوری ، بویژه به کیلیکیه ، مهاجرت کردند. در این موقع که کشور بدون رهبر مانده بود و، بر اثر سیاست خلع سلاح روم شرقی در آن زمان ، هیچگونه تدابیر دفاعی نداشت ، گرفتار خلائی شد که سلجوقیان بلافاصله آن را پر کردند. مساعی روم شرقی در برابر این اقدام به شکست آنها در ملازگرد، در 463/1071، انجامید، و پس از آن نه تنها ارمنستان که آناطولی نیز از روم جدا شد.

بگراتیان ارمنستان (از خاندان لوری ) در قرن هفتم /

سیزدهم و بگراتیان روم شرقی (تارونیتای ) در قرن هشتم / چهاردهم از پهنة تاریخ ناپدید شدند. شعبة گرجستانی

بگراتیان که هنوز ادامه داشت ، از واساک ، برادر کهتر

سمباط هفتم ، نشأت می گرفت که پس از 159 به گرجستان

رفته بود. بگراتیان گرجستان که از 255 در گرجستان مرکزی

و از 398 در گرجستان متحد سلطنت داشتند، در پایان قرن

نهم / پانزدهم کشور را به سه قلمرو تقسیم کردند و در

قرن سیزدهم / نوزدهم ، که روسها اراضی آن کشور را به

خاک خود منضم کردند، تاج و تخت را از دست دادند.

تاریخ این شعبه از بگراتیان با تاریخ گرجستان پیوندی

ناگسستنی دارد.

سهم بگراتیان در «دورة نوزایی بگراتی » ارمنستان بیشتر

در زمینة فرهنگی است . شهر آنی ، پایتخت آنها نیز، که

هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی اهمیت داشت ،

در قرن سوم و چهارم ، با تأثیرپذیرفتن از این فعالیت

فرهنگی ، شهری بود با «چهل دروازه و 1001 کلیسا»، با جمعیتی احتمالاً بیش از پنجاه هزار نفر، دارای بناهای

باشکوهی از جمله کاخ و دژ بگراتیان و کلیسای جامع (388ـ390) و کلیسای مدور گاگیک اول (ح 395ـ400)

که هر دو بنا را معمار مشهور، تیرداد (تیریداتس ) ، ساخته

بود.



شاهان بگراتی ارمنستان

آشوتِاول کبیر 884ـ890 میلادی

سمباط اول شهید 890ـ913

آشوتِ دوم آهنین 913ـ 928

(شاه شاهان )

آشوتِ ضد شاه 921ـ936

آباس اول 928ـ952

آشوتِ سوم بخشنده 952ـ977







سمباط دوم فاتح 977ـ989

گاگیک اول 989ـ1020

سمباط سوم 1020ـ1041

آشوت چهارم شجاع ، شاه بالاشتراک در 1021ـ1040

نیمی از کشور آباس ، شاهِ بالاشتراک

گاگیک دوم (کناره گیری می کند) 1041ـ 1045

انضمام به روم شرقی 1045



گذشته از این ، آنان از علم و ادب حمایت می کردند

و مورخانی چون یوسبیوس (سبیوس ) در قرن یکم ،

موسی خورنی و لئونتیوس (لِوُند ) در قرن دوم و شاپوه بگراتونی (متوفی 299، از اعضای این خاندان و یکی

از پسران شاه آشوت اول که تألیفات او به دست ما نرسیده است ) از پیروان و افراد مورد حمایت ایشان بودند. بگراتیان گرجستانی ، حتی از خویشاوندان ارمنستانی خود نیز در

رونق تمدن در کشور خویش ، گرجستان ، سهم بیشتری

داشتند.

---

منابع :
الف . به زبان ارمنی :

Aristaces of Lastivert (Aristake ¦ s Lastivertc ـ i), History of Armenia : Patmut ـ iwn Aristakeay vardapeti Lastivertc ـ woy , in (the collection) Lukasean Mate nadaran, 6, Tiflis 1912, 2, 10

(1) (تألیفی مشتمل بر وقایع به حدود 1000ـ1071 میلادی )؛


Cyriacus of Ganja (Kirakos Ganjakec ـ i), History of Armenia: Patmut ـ iwn Hayoc ـ arareal Kirakosi vardapeti Ganjakec ـ woy , in Lukasean Matenadaran, 3, Tiflis 1909, Passim

(2) (مشتمل بر وقایع قرن چهارم تا 1265)؛


Eliseus (Elis § e ¦ ), History of the Vardanians: Elis § e ¦ i patmut ـ iwn Vardananc ـ , in Lukasean Matenadaran , 11,

Tiflis 1913, 3, 4

(3) (تاریخ قیام ارامنه در 451، براساس روایتی که در قرن پنجم نوشته شده است )؛


(4) Eusebius (Sebe ¦ os), History of Heraclius: Patmut ـ iwn Sebeosi episkoposi i Herakln, in Lukasean Matenadaran, 7, Tiflis 1913, 10, 11, 14-19, 28, 29, 32, 33, 34.

(5) (تألیفی از قرن هفتم مشتمل بر وقایع حدود 590 تا حدود 661 که بعضی آن را به خسروویک ـ از قرن هفتم ـ نسبت داده اند.)؛


Faustus (P ـ awstos) Buzand, History of Armenia: P ـ awstosi Buzandac ـ woy patmut ـ iwn Hayoc ـ , Venice 1933, passim

(6) (احتمالاً در قرن پنجم نوشته شده است ، گواینکه برخی گفته اند که نوشتة فاوستوس به زمان پیش از پیدایش الفبای ارمنی تعلق دارد و بنابراین به یونانی یا سریانی بوده و متن حاضر ترجمه ای از آن است ، فقط کتابهای 3ـ5 راجع به سالهای 314ـ367 موجود است ، و با وجود خساراتی که بر اثر گذشت زمان بر آن وارد شده متنی بسیار مهم است )؛
دورة گرگوریانی : تدوین نخست یا The Agathangelus :

A. Armenian Agathangelus, (آگاثانجلوس ارمنی )¡

(7) Agat ـ angelay patmut ـ iwn Hayoc ـ , in Lukasean Matenadaran, 15, Tiflis 1914, 112/795, 126/ 873;


(8) B. Greek Agathangelus, ) (آگاثانجلوس یونانی , ed. V. Langlois in Collection des historiens anciens et modernes de l'Armإnie , I, Paris 1867, 136, 165.

(تاریخچه تغییر مذهب ارامنه به دست گرگوری قدیس در 314،

که تألیف آن را به منشی تیرداد بزرگ نسبت داده اند. آگاثانجلوس

(9) یونانی ظاهراً در 464ـ468 از زبان ارمنی ترجمه شده است .)؛
دومین

تدوینِ

(10) Life of St. Gregory : A. Greek life, ed. G. Garitte, Documents pour l'إtude du livre d'Agathnge , Studi e Testi 127, Vatican City 1946, 98;
B. Arabic life, ed. N. Marr in Zapiski vostochnago otdeleniya Imperatorskago Russkago Arkheologicheskago Obshchestva , 16, St. Petersburg

1905, 86

(11) (شرح حال به زبان عربی به نظر نمی رسد که به قبل از قرن نهم میلادی تعلق داشته باشد. شرح حال یونانی ممکن است کهنتر از چاپ اخیر باشد.)؛


John VI, Katholikos of Armenia, or John of Draskhanakert (Yovhanne ¦ s Drasxanakertec ـ i), History of Armenia : Yovhannu Drasxanakertec ـ woy patmut ـ iwn Hayoc ـ , in Lukasean Matenadaran, 5, Tiflis 1912, passim

(12) (مؤلف که خلیفة اعظم ارمنستان بوده ( 897ـ925 یا930 ) و خود نقش فعّالی در وقایع ذکر شده در آن داشته است ، مطالب تاریخ را تا 923ـ924 ادامه می دهد)؛


Lazarus of P ـ arpi (Lazar P ـ arpec ـ i), History of Armenia: Lazaray P ـ arpec ـ woy patmut ـ iwn Hayoc ـ , in Lukasean Matenadaran, 2, Tiflis 1907, passim

(13) (دنبالة مطالب فاوستوس از 387 تا 485 که در پایان قرن پنجم یا آغاز قرن ششم نوشته شده است )؛


Leontius (Levond), History of Armenia: ed. I.Ezeanc ـ , Patmut ـ iwn Lewondeay meci vardapeti Hayoc ـ , St. Petersburg 1887, 5, 6, 8, 10, 21, 22, 25, 26, 28, 33, 34

(14) (تألیف پایان قرن هشتم و مشتمل بر وقایع دهة 740 تا 788)؛


Mathew of Edessa (Matt ـ eos Ur ¦ hayec ـ i), Chronicle: Patmut ـ iwn Matt ـ eosi Ur ¦ hayec ـ woy , Jerusalem 1869,

(15) I, 5, 8-10, 14, 53, 56-61, 65-66, II, 119;
Moses of Kalankaytuk ـ or of Daskhuren (Movse ¦ s Kalankatuac ـ i or Dasxuranc ـ i), History of Albania : ed. M. Emin, Movse ¦ si Kalankatuac ـ woy patmut ـ iwn Aluanic ـ as § xarhi, in Lukasean Matenadaran, 8, Tiflis 1912, passim

(16) («تاریخ باستانی آلبانیاییها ( ی قفقازی ) » که به منبع فوق منسوب است ظاهراً در پایان قرن دهم تألیف شده است و نه چنانکه تصور می شد در قرن دوازدهم .)؛


Ps. Moses of Khorene (Movse ¦ s Xorenac ـ i), History of Armenia:Srboy ho ¦ rn meroy Movse ¦ si Xorenac ـ woy patmut ـ iwn Hayoc ـ , in Lukasean Matenadaran, 10, Tiflis 1913, passim

(17) («تاریخ باستانی ارمنستان » که تألیف نهایی آن به نیمة دوم قرن هشتم میلادی تعلق دارد، ولی مشتمل بر روایات تاریخی ارزشمندی است که احتمالاً در قرن پنجم ، یعنی زمانی که ادعا می شود موسی خورنی می زیسته ، برای نخستین بار به تحریر درآمده است .)؛


(18) Stephen (Step ـ annos Asolik), Universal history : ed. S. Malxaseanc ـ , Step ـ annosi Taro ¦ nc ـ woy Aoslkan patmut ـ iwn tiezarakan , in Hratarakut ـ iwn T ـ ip ـ lisiank, Hayere ¦ n grkert hrat, 20, St. Petersburg 1885, passim;
Vardan, Universal history: Howakumn patmut ـ ean Vardanay vardapeti lusabaneal , Venice 1862, passim

(این اثر که متعلق به اواخر قرن سیزدهم و مبتنی بر منابعی است که در دست نیست ، وقایع را تا 1267 نقل می کند.)

ب . بیزانسی :

(19) George Cedrenus, Historiarum compendium , in Corpus scriptorum historiae byzantinae, Bonn 1838, II, 556-559;
(20) Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, ed. G. Moravcsik, Budapest 1949, 43, 45, 46;
(21) idem, De cerimoniis , ed. J. P. Migne, Patrologiae cursus completus , 112, 2.48;
(22) Theophanes, Chronographia , ed. J. P. Migne, Patrologiae cursus completus , 108, 744;
Theophylactus Simocatta, Historiae , ed. C. de Boor, Leipzig 1887,

(23) 3.8.6.

تألیفات متأخر:

N. Adontz, Armenia in the period of Justinian , tr. and

(24) revised by N. Garso «  an, Lisbon 1970, 228, 237, 241-242, 311, 319-321, 339, 344, 369 and passim;
idem, "Les Taronites en Armإnie et ب Byzance," Byzantion , 1934, 1935, 1936, and "La gإnإalogie des Taronites," Byzantion , 1939, repr. in ـtudes armإno-byzantines , Lisbon 1965,

(25) 197-263, 339-345;
(26) Appian, Syriaca , XI/8;
(27) S. Der Nersessian, L'art armإnien , Paris 1977, 81-122;
(28) R. Grousset, Histoire de l'Armإnie , Paris 1947, 123, 130, 146, 161, 168, 199, 202, 217-222, 259-365, 282-286, 291-292, 298-299, 307-311, 313-314 and passim;
(29) Hakhpat , Documenti di Architettura Armenia l, publ. by Facoltب di architettura del politecnico di Milano and Accademia delle Scienze dell'Armenia Sovietica, Milan 1968;
(30) Histoire des armeniens , ed. G. Dedeyan Touloues 1982;
(31) F. Justi, Iranisches Namenbuch , Marburg 1895;
(406)411, 417-418, 436-

(32) 438, 467-469;
(33) J. Laurent, L'Armإnie entre Byzance et l'Islam , Paris 1919, 83-86 and passim;
J. Markwart (Marquart), Osteuropجische und ostasiatische Streifzدge , Leipzig 1903, Exkurs IV: "Der Ursprung der iberischen

(34) Bagratiden";
(35) idem, "Die Genealogie der Bagratiden und das Zeitalter des Mar Abas und Ps. Moses Xorenac ـ i," Caucasica , 6/2, Leipzig 1930;
(36) idem, Sدdarmenien und die Tigrisquellen , Vienna 1930, 495- 500;
(37) L. Movse ¦ sean, "Lor ¦ i et l'histoire de la famille bagratide Kurikian", Revue des إtudes armإniennes , 7/2, 1927, 209-266;
(38) Sanahin , Documenti di Architettura Armenia, 3, Milan 1970;
(39) C. Toumanoff, "Armenia and Georgia", Cambridge medieval history IV , 1966, 593-620;
(40) idem, "Caucasia and Byzantium", Traditio , 27, 1971, 121-130;
(41) idem, Manuel de gإnإalogie et chronologie pour l'histoire de la Caucasie chrإtienne , Rome 1976, 96-178, 516, 519, 522-523, 526, 534-535, 552, 588;
(42) idem, Studies in Christian Caucasian history , Georgetown, 1963, 132, 201-203, 223-252, 277-354.

) / ایرانیکا ( ، تلخیص از / تومانف