بَکربن وائِل ، نام اتحادیه ای قدیمی متشکل از قبایل عربِ مرکز، مشرق ، و پس از آنها اعراب شمال جزیرة العرب. قبیلة بَکر، مانند قبیلة عبدالقیس * ، وابسته به گروهی بود که بعدها رَبیعه خوانده شد. در تبارنامة قبیله ای ، بنی بکر سه رده



پایینتر از بنی عبدالقیس بود. قبیلة ثَعلَبة (بن عُکابَه ) را می توان هستة مرکزی بکربن وائل به شمار آورد. به نوشتة یوشع ستون نشین (بند57) ایشان در 503 میلادی ، در پادشاهی کِنده در شمال عربستان ، قبیلة عمده ای تشکیل می دادند. نام بکر اندکی پس از آن نیز در یکی از کتیبه های عربستان جنوبی آمده است (ریکمن ، در موزئون ، 1953، ص 510). در تبارنامة بکر، قبیلة ثعلبه در ردیف قبایل عِجل و حَنیفة بن لُجَیم آمده است ، ولی یَشکُربن بکر سه رده بالاتر است . ثعلبه خود به قبایل کوچکترِ بنی شیبان ، ذُهل ، تَیمَاللات (تیم اللّه )، و قَیس تقسیم می شود. قبایل بکر در سرزمین یَمامه می زیستند که خود شامل بود بر: اَلعِرض ـ یعنی وادی حَنیفه ـ و شاخه های آن چون لُحا، که در نقشه های جغرافیایی شَیب ها آمده ، نِساح ، اَلسُلَیّ، و نیز ناحیة الخَرج در سمت جنوب و ناحیة اَلوِتر و توابع آن در شمال خطِ آبریز. مرکز یمامه یعنی حَجر (نزدیک ریاض کنونی ) نخست در دست قبیلة حنیفه بود، بعدها افراد قبایل دیگرِ بکر نیز در آنجا مسکن گزیدند. در میان ساکنان شهر دیگر، یعنی جَوّ (جوالیمامة که بعدها خِضرَمة خوانده شد)، واقع در جنوب شرقی حجر نیز تعداد زیادی از بنی حنیفه بودند و در آن سوی خط آبریز، واحه های قُرّان و مَلهَم را در تملک خود داشتند. در نواحی دورتر شمال غرب ، یعنی در مناطق وَشَم و سُدَیر، نیز گروههای دیگری از بنی حنیفه به صورت مهاجر زندگی می کردند. افراد ذُهل بن ثَعلبه هم بیشتر در (قریة بنی ) سَدُوس ، در کنار وادیی که به وِتر می پیوندد، ساکن بودند؛ نام سَدوس نیز خود از نام یکی از شعب آن قبیله گرفته شده است . قبیلة قیس بن ثعلبه علاوه بر مناطق دیگر، در مَنفوحه واقع در جنوب ریاض کنونی مسکن داشتند. قراین نشان می دهد که قریه هایی نیز به یَشکُر، عجل ، و شیبان تعلق داشته است . دو شهر جوّ و حجر خود مرکز فرهنگی کهنسال بوده اند که ، به موجب روایات بعدی ، به قبایل از میان رفتة طَسم و جَدیس منسوب است . در دوره های صدر اسلام ، هنوز تعدادی از میلهای سنگی در حجر مشاهده می شد، اما میلهای جو، بر اثر یورش و چپاولی که به سرکردگی یکی از افراد سلسلة حَسّانِ عربستان جنوبی صورت گرفت ، ویران شد (اعشی ، ش 13، بیت 16ـ21).

در همة این واحه ها نخل پرورش می دادند، اما در درة عِرض ، و نیز در خَرج غلّه هم کشت می شد. در سالهای فراوانی ، غله به مکّه صادر می شد، اما در خشکسالی ، محصول کفاف اهالی را هم نمی کرد (مُتَلَمِّس ، ش 5، ص 8؛ اعشی ، ش 19، بیت 24، ش 23، بیت 22ـ23؛ ابن هشام ، ص 997 به بعد). چون قریه های متعلق به بکر نزدیک یکدیگر بود، غالباً میان افراد آنها نزاع در می گرفت و در خلال آن ، نخلستانهای یکدیگر را به آتش می کشیدند (اعشی ، ش 15، بیت 56ـ57، ش 38، بیت 9ـ11؛ یاقوت حموی ، ذیل «مُحَرَّقه »؛ پایینتر از سَدوس ). برخی از بکریان از این نوع زندگی روی برتافتند و به صورت سربازان مزدور درآمدند (أوس بن حَجَر، چاپِ گیر ، ش 14؛ مفضّل ضبّی ، ش 119)، بسیاری دیگر نیز کوچ نشینی اختیار کردند ـ کاری که بعدها بیشتر قبایل آنها نیز در پیش گرفتند. این حرکت ممکن است به دنبال ظهور قبیلة کِنده در نیمة دوم قرن پنجم میلادی رخ داده باشد. دربارة مسیرهایی که بکریان بدوی در آن روزگار درمی نوردیده اند اطلاع دقیقی در دست نداریم . با وجود این ، از منابع متأخرتر (ریکمن ، ص 510؛
مفضل ضبی ، ص 430، بیت 13) چنین بر می آید که مسیر کوچ ایشان به سمت مغرب (و شاید مشرق ) یمامه بوده است . در آن زمان ، میان قبیلة بکر و قبیلة دوست و برادر آن ، تَغلِب * ، از دیرباز نزاعی مستمر وجود داشت ، و تنها در اواسط قرن ششم میلادی ، آن هم با حمایت مکّه ، در ذوالمَجاز، بیرون از حَرَم ، پایان یافت (حارث بن حِلِّزة ، ص 66). برخی یَوم کلاب اول (نبرد میان دو وارث پادشاهی کِنده ، حدود 530 میلادی در ثَهلان واقع در جنوب غربی دُوادَمی ) را بحق یکی از وقایع همین جنگ دانسته اند. اندکی پس از آن ، قبیلة تغلب ـ که مسیر کوچ آنها میان ساجِر واقع در سِرّ علیا و نَطاع در نزدیکی خلیج فارس بود (مفضّل ضبی ، همانجا؛
حارث بن حلِّزة ، بیت 79) ـ عربستان مرکزی را به جانب جلگه های ساحل راست فرات سفلی ' ترک گفتند. شاید هم دسته هایی از ایشان قبلاً به آنجا کوچ کرده بودند. قبیلة بکر نیز از ایشان پیروی کرد، اما نزدیک بطن فَلج متوقف شد. نام جاهایی که شاعران در آن روزگار یا اندکی بعد ذکر کرده اند، دلالت بر آن دارد که در دهه های بعد، مسیر کوچ بکریان بدوی از شمال به سمت جنوب بوده است . سرزمینی که بعدها قبایل تغلب و بکر در نزدیکی کرانة طُوَیق رها کردند، پیش از 530 میلادی مسکن بنی تمیم * بود، حال آنکه مسکن اصلی ایشان در کرانه های تَسریر قرار داشت . پس از 530 میلادی ، ایشان از طویق به مشرق عربستان پراکنده شدند. از آنجا که مسیرهای دو قبیله با یکدیگر تلاقی داشت ، باید صلح میان آنها حفظ می شد و در واقع ، در دهه های بعد، از نزاع میان بکر و تمیم کمتر ذکری به میان آمده است .

در زمانی که تغییر در مناسبات بکر و تغلب ، و نیز بنی تمیم و پادشاهان کنده و حیره ایجاب می کرد که رهبران سیاسی بسیار مجرّبی بر سر کار آیند، چندین خاندان بزرگ قدعلم کردند. قهرمان کتاب > بِسطام بن قیس < اثر ا. براونلیش (لایپزیگ 1923) یکی از اعضای همین خاندانها، یعنی خاندان ذوالجَدَّین است . به برکت نفوذ حیره ، شعر از همان آغازِ کار در میان ایشان ، خصوصاً قبیلة قیس بن ثَعلبه ، رواج یافت چنانکه این شاعران و آثارشان گواه آن است : مُرَقِّش (حکایت او برای نخستین بار در قصیدة طَرَفه ، الشعراءالسِّتّة ، ش 13، ابیات 14 تا 19 آمده است . بعدها همین حکایت را شاعری حیری تقلید کرده است . باید توجه داشت که شاعری به نام «مرقش اصغر» هرگز وجود نداشته است ؛
برای اثبات این معنی کافی است که از میان منابع به یکی یعنی فرزدق ، نقائض ، ص 200، 15 اشاره کنیم )؛
آثار عمروبن قَمیئه * (که هرگز با امرؤالقَیس به روم شرقی سفر نکرده است )؛
قصاید طَرَفه و اعشی که در قرن اول هجری هنوز حیات داشته اند. شعر در میان قبیلة یشکر نیز رو به تعالی داشت چنانکه حارث بن حلزه از ایشان بود.

پس از آنکه عمروبن کُلثوم شاعر و رئیس قبیلة تغلب ، عمروبن هند، پادشاه حیره ، را در 569ـ570 میلادی کشت ، و قبیلة وی از جلگه های فرات سفلی ' به سمت شمال رودخانه کوچید، قبیلة بادیه نشین بکر قدم به دوران تازه ای نهاد. حدود سال 580 میلادی شاعری ( اخنس بن شهاب ) این بیت را سرود : ( وَ بکرٌ لهاظَهْرُ العراقِ و اِن تشأ/ یَحُلْ دونَها مِن الیمامةِ حاجبٌ (کذا) ) «سراسر دشت پهناور عراق از آن قبیلة بکر است . اما اگر خواهند، مدافعی از دشتهای بلند یمامه نیز به دفاعشان آید» (مفضل ضبی ، ش 41، بیت 11). اما حدود ده سال پس از آن ، قبیلة تمیم ، و بویژه بنی یَربوع ، مراحل راه را به شتاب تمام پیمودند تا در فصل بهار، چادرهای خود را در الحَزن بر پا دارند. همین امر منجر به غارتگریهای دو قبیله شد. برخی از آنها را که بین سالهای 605 تا 615 میلادی رخ داده براونلیش ، در کتابی که پیش از این ذکر کردیم ، وصف کرده است . احوال قبایل بدوی بکر در آن روزگار بخوبی معلوم است و اطلاعاتی هم دربارة محل زندگی آنها وجود دارد. آن قبایل اینان بودند: شیبان ، عجل ، قیس و تیم اللاّ ت بن ثعلبه . قبیلة عجل از مغرب تا ناحیه ای که بعدها راه حاجیان کوفه شد، و از مشرق تا تُقَیِّد پیش تاختند. قبیلة شیبان چادرهای خود را در شمال و جنوب خط معروف به کاظمه (نزدیک خلیج کویت ) ـ رأس العین = البُسَیَّة (؟) ـ برافراشتند. قبیلة سَلمان و قیس بن ثعلبه در منطقة جنوب شرقی قبایلِ پیش ، میان مُسَنّاة (یاقوت اشتباهاً مثناة آورده ) و رأس العین ، ساکن شدند (اعشی ، ش 14، بیت 20، ش 29، بیت 24). قبایل تیم اللات ، قیس ، و عجل گرد هم آمدند و اتحادیة لَهازِم را تشکیل دادند تا مغلوب قبیلة بنی شیبان نشوند. دقیقاً نمی دانیم که بکریان شمال در چه مکانی قشلاق می کردند؛
اما به نظر می رسد که قبیلة قیس بن ثعلبه ، دست کم در حدود سالهای 580ـ590 میلادی ، متناوباً بین یمامه و شمال نقل مکان می کرده اند (اعشی ، قصیدة ش 32، که شعری کهن است ، بویژه بیت 48). بنی شیبان گاه تا واحة بحرین در شرق عربستان پیش می رفتند، در حالی که بنی عجل ظاهراً در شمال باقی می ماندند. هنگام تابستان ، این قبایل در جنوب طَفّ، میان عین صَید و ابوغار، هر جا که آبی می یافتند اتراق می کردند. نبرد مشهور ذوقار در همین منطقه رخ داد، و بنو ذُهل بن شیبان ، در جنگی که در حدود 605میلادی روی داد طلایة سواران ایرانیِ هامَرز را به عقب راندند (همان ، ش 40). علی رغم این پیروزی ، بکریان پس از اندک مدتی دوباره به فرمان ایرانیان گردن نهادند. درهمان هنگام ، آتش خصومتی که در شمال میان بکر و تمیم وجود داشت عربستان مرکزی را نیز فراگرفت . در اینجاامیرِ جوّ، هوذة بن علی از طایفة بنوحنیفه ، که دست نشاندة ایرانیان بود، بشدت تحت فشار بنی تمیم قرار داشت تااینکه حاکم ایرانی بحرین ناچار شد که مقاومت آنان را بشدت

در هم شکند ( رجوع کنید به همان ، ش 13، بیت 62ـ69). بدین ترتیب به عصر اسلام می رسیم .

تعدادی از بکریان شمال و جنوب ، خصوصاً از میان قبیله های عجل و ذوالجَدَّین (از بنی شیبان ) به آیین نصرانیت گرویده بودند. اعشی و هوذة بن علی نیز هر دو مسیحی بودند. پیوستن ساکنان یمامه به مُسَیلمه * نشان می دهد که نصرانیت در آنجا ریشه نداونیده بود، اما اوضاع در شمال کاملاً متفاوت بود و وضع مردی چون اَبجَربن جابر، سرکردة پیشین غَزو ( عشیره ای مقیم در عجلون ) ، که در 21/641 در کوفه به آیین مسیحی درگذشت ، مسلماً در میان بنی عجل امری استثنایی نبوده است . قبیلة ذوالجدین نیز کیش مسیحی خویش را حفظ کردند؛
اما از بت پرستی ، که دربارة آن ابیات جالب توجهی در قصیدة عمروبن قَمیئه ، (ش 2، ابیات 9 تا15)، یافته می شود، در آثار شاعران متأخر اثر چندانی باقی نیست ، مگر آنکه اعشی (ش 39، بیت 47) را نیز به شمار آوریم . در کتاب الاصنام ابن کلبی ، از بت مُحَرِّق مذکور در سلمان (یاقوت حموی ، ذیل «مُحرِّق ») نامی به میان نیامده است .

حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، حتی پیش از فتح مکه کوشید با هوذة بن علی مراوده برقرار کند، اما پیغام آن حضرت با سردی و نخوتِ هوذة مواجه شد. جانشین هوذه در حجر، مسیلمه بود. جای شگفتی است که نام ثُمامة بن اُثال ، مذکور در «سیرة » نبوی و قضیة «ردِّه »، در شجره نامة ابن کلبی ،



که در این باب بر روایت مرجعی از قبیلة بکر اعتماد کرده موجود نیست . دربارة ردّه در عربستان شرقی که از قبیلة قیس بن ثعلبه به دیگر جاها سرایت کرد، می توان فعلاً اطلاعاتی در > طرح و برنامه ریزی < اثر ولهاوزِن (ج 6، ص 20 به بعد) یافت . از همین ایام ، قبیلة بکر در شمال ، از اختلافات شدیدی که بر سر جانشینی شاه در تیسفون در گرفته بود (7ـ11) استفاده کرده به غارت آن سرزمین حاصلخیز پرداختند (همچنانکه در ذوقار کرده بودند). مُثَّنی بن حارثه که یکی از رؤسای قبیلة ذهل بن شیبان بود، در این غارت سرآمدِ دیگران بود، و چون خبر شکست ردّه را شنید، به اسلام گروید و بدینسان پایة قدرت خود را استوارتر شرایطی فراهم آورد که به تسلیم حیره انجامید، و چون درآغاز سال 13 خالد به سوریه رفت و مسلمانان ناچار موضع دفاعی به خود گرفتند، مثنی در پاییز همان سال حفظ وحمایت سپاه اسلام را هنگام عقب نشینی در نبرد جسر بر عهده گرفت . وی آخرین شاهکار جنگی خود را سال بعد، در نزدیکی بُویَب نشان داد و سپس بر اثر جراحاتی که برداشته بود درگذشت . در ضمن ، بکر (و تمیم ؟) زمینه را برای سرزمینی که بعدها ولایت بصره شد فراهم کردند. عجل و حنیفه در جنگ نهاوند که در 21 رخ داد شرکت کردند. بکریان همراه با سپاه بصره به سرزمین خراسان پا نهادند و در 97 شمار آنها در این سرزمین بر هفت هزار تن بالغ بود (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1291). آنها در هر دو سرزمین مسئول گسترش کینه توزیهای کهن قبیله ای بودند که پس از اسلام هم با دامنة وسیعتری ادامه یافت . با قبیلة عبدالقیس ، گروه ربیعة بصره را تشکیل دادند، و بعدها، به اَزْد عُمان ، که حدود 60 به این ناحیه کوچیده بود پیوستند. از آنجا که بنی تمیمِ ساکن بصره با شاخه ای از عبدالقیس (یعنی اهل العالیة ) پیوند بسته بودند، ناچار کارشان با بکر مجدداً به جدایی انجامید. اما، پس از چند نبرد که هنگام مرگ یزید اول (64) میان طرفین رخ داد، دشمنی فروکش کرد، و هنگامی که مالک بن مِسمَع (یکی از افراد مهمترین خاندانهای قیس بن ثعلبه ) در 71 خود را هواخواه خلیفه عبدالملک خواند، باز بکریان به صلح تن دادند. اما در خراسان وضع به گونه ای دیگر بود. در64 میان بکر و تمیم مبارزة خونینی در گرفت و در پی آن ، یک دوره دشمنی و برخورد میان ربیعه و ازد با قیس و تمیم آغاز شد و آن قدر ادامه یافت تا آنکه بکریان ، در اینجا هم ، سرداری خردمند و زیرک به نام یحیی بن حُضَین یافتند. آخرین شخصیت بارزی که از این قبیله برخاست ، فرمانده سپاه و دولتمردی به نام مَعن بن زائدة ازطایفة ذهل بن شیبان بود.

هر چند بکریان از همان آغاز از جلگه های بصره بیرون رفتند، اما مدتی طولانی در نواحی کوفه باقی بودند. قبیلة عجل ، همان مناطق سابق کوچ خود را حفظ کردند و بعدها آن را به سوی شمال شرقی توسعه دادند. اما بنی شیبان به سوی شمال غربی ، تا آبهای اللَصَف در نزدیکی کوفه کوچ کردند، سپس گروه انبوهی از ایشان به ناحیة موصل در شمال رفتند و در دو سوی دجله مسکن گزیدند. سه بیت شعری که در دیوان عمروبن قَمیئه راه یافته (ش 16)، غم غربتی را وصف می کند که در مهاجرت به سرزمینهای بیگانه تا ساتیدَما (شاید جَبل مَقلوب مشرف به شهر)، گریبانگیر دختری جوان شده بود. نیز روایات ابومِخْنَف (طبری ، سلسلة دوم ) دربارة شَبیب بن یزید، رهبر نجیب زادة خوارج (از قبیلة ذُهل بن شیبان که در 78 کشته شده )، تردیدِ شگفت آور قبایل آن روزگار را در انتخاب میان زندگی صحرانشینی و تمدن شهری نشان می دهد. بکریان از آنجا به نواحی شمال تا دیار بکر (که نامی جدید است ) و آذربایجان پراکنده شدند.

و اما بنی شیبان باز به صورت قبیلة صحرانشین عظیمی درآمد که بهار و تابستان را در منطقة میان زاب علیا وزاب سفلی ' چادر می زدند، و زمستانها خود را به منطقة جنوبی کوفه می رساندند. ایشان در خلال قرن سوم در

جلگة موصل دست به غارتگریهای مکرری زدند و این امر خلیفه معتضد را برانگیخت تا در 280 به آنان حمله ورشود. در قرن پنجم ، بنی شیبان تا سرزمینهای آبادِ عراق پیشروی کردند. سپس در آغاز قرن بعد، دیگربار در این منطقه از نظرها پنهان شدند. نام ربیعه در بصره و خراسان ، اندک اندک جایگزین نامهای بکر و عبدالقیس ، و در مشرق جزیره (=دیار ربیعه ) جایگزین نامهای بکر و تغلب شد. همین امر در عربستان نیز رخ داد. خاندان شاهی آل سعود سلسلة نسب خود را به ربیعه می رسانند.

---

منابع :
(1) ابن کلبی ، جمهرة النسب ، نسخة خطی کتابخانة اسکوریال ، گ 1ـ49؛
(2) همان ، نسخة خطی کتابخانة موزة بریتانیا، گ 193رـ226پ ؛
(3) ابن هشام ، سیرة رسول الله ، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1859ـ 1860؛
(4) میمون بن قیس اعشی ، دیوان الاعشی ؛
(5) حارث بن حِلِّزة ، المُعَلّقة ، چاپ آرنولد؛
(6) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ... ( و دیگران ) ، لیدن 1879ـ1901، فهرست ؛
(7) جریربن عبدالعزی متلمّس ، دیوان المتلمس ، چاپ فولرز؛
(8) مفضّل ضبّی ، المفضّلیات ؛
(9) نقائض جریر والفرزدق ، چاپ بِوَن ؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873؛






(11) M. Frh. von Oppenheim, Die Beduinen, , Wiesbaden 1952, 211 f., 351 f.;
(12) Ulrich Thilo, Die Ortsnamen in der altarabischen Poesie, Wiesbaden 1958 (= Schriften der Frh. von Oppenheim-Stiftung, no. 3).

/ و. کاسکل ( د. اسلام ) /