بَکّاربن قُتیبه ، ابوبکر، قاضی مصر، محدّث و فقیه حنفی . در 182 در بصره زاده شد. نزد هلال بن یحیی ، فقیه حنفی ، فقه آموخت و در سماع و نقل حدیث کوشش فراوان کرد (ابن خلکان ، ج 1، ص 280؛ ذهبی ، 1403، ج 12، ص 599(.

به نوشتة ابن تَغْری بِرْدی (ج 3، ص 47)، بکّار اعلم علمای مصر در زمان خود بوده است . اطلاعاتی که از زندگی او در دست است بیشتر به دوران قضاوت او در مصر مربوط می شود. با آنکه از سخنان او برمی آید که ازدواج نکرده و فرزندی نداشته است (ذهبی ، 1403، ج 12، ص 601)، از ابن عساکر نقل شده که یکی از راویان او فرزندش ، بَکربن بکار، بوده است (کندی ، ملحق ابن حجر عسقلانی ، ص 505(.

بکار در جمادی الاولی 246، به فرمان متوکّل خلیفة عباسی ، با منصب قضا به مصر وارد شد و تا پایان عمر در این منصب باقی ماند (کندی ، ذیل «ابن بُرد»، ص 477ـ 478). در تمام آن دوران (حدود 25 سال )، جز چند ماه پایان عمر، با احترام تمام زیست ، به گونه ای که احمدبن طولون * ، حاکم نیرومند مصر و شام ، بدون تشریفات در مجالس پُرجمعیت او حضور می یافت (همان ، ملحق ابن حجر عسقلانی ، ص 508). مورخانی که از بکّار نام برده اند، از عدالت و پارسایی او سخن گفته اند (همان ، ذیل «ابن بُرد»، ص 477؛ ابن تغری بردی ، همانجا؛ ذهبی ، 1403، ص 599)؛ همچنین نوشته اند که قرآن بسیار می خواند و از بکّائین بود و نصیحتهای او در مجلس قضا بر مراجعان مؤثر می افتاد (ابن خلکان ، ج 1، ص 280(

ابن خلکان (ج 1، ص 281) دربارة دقت عمل او نوشته است که همواره دربارة امنای خود و شهود تحقیق می کرد.به روایت او، قاضی بکّار گواهی زاهدِ عابدی را که ازدوستان دبستانی او بود نپذیرفت ، زیرا وی در دوران نوجوانی لطیفه ای گفته بود و بکّار آن را استهزای قرآن پنداشته بود. اگراین موضوع درست باشد، سختگیری بکّار را در عدالتِ شهود نشان می دهد.

به نوشتة ذهبی (1403، ج 12، ص 600ـ601)، قاضی بکّار دو مشاور در مسائل قضایی داشته است : یونس بن عبدالاعلی ، عالم بزرگ مصری از شاگردان شافعی و معدّل (تصدیق کنندة عدالت شهود) بزرگ مصر؛ و موسی بن عبدالرحمان بن قاسم ، زاهدِ مورد علاقة قاضی ، که در پی مجادله ای از او کناره گرفت . ابن خلکان (ج 7، ص 250ـ251) در این باره می نویسد که در 246، محمّدبن ابی اللیث ، قاضی اسبق مصر، که به سوی عراق می رفت ، در میانة راه این دو مشاور را به بکّار معرفی کرد. اما این گفته درست به نظر نمی رسد، زیرا محمدبن ابی اللیث ده سال پیش از انتصاب قاضی بکّار برکنار و در 241 به عراق تبعید شده بود (کندی ، ذیل «ابن بُرد»، ص 463ـ465). قاضی بکّار براساس مذهب حنفی حکم می کرد و چند نمونه از قضاوتهای اودر ملحقات الولاة والقضاة آمده است (همان ، ملحق ابن حجر عسقلانی ، ص 508 ـ 511). در اواخر عمرِ قاضی بکّار، ابن طولون به سبب اختلاف با موفّق ، ولیعهد عباسی ، مجلسی از فقها و قضات و بزرگان در دمشق برپا کرد و از آنان خواست که موفّق را خلع کنند. بیشتر آنان پذیرفتند، اما قاضی بکّار

اظهار داشت که فرمان عزل موفّق را، مانند فرمان ولایتعهدی او، باید ابن طولون صادر کند. ابن طولون با توهین به او عطایای چندسالة خود به او را مطالبه کرد. بکّار تمامی آنها را بدون هیچ تصرّفی بازگرداند و مایة شگفتی و شرمندگی ابن طولون شد (ابن خلکان ، ج 1، ص 279). ابن طولون اختیار نداشت که بکّار را از منصب قضا برکنار کند (ذهبی ، 1403، ج 12، ص 601) اما جهّال را تحریک کرد تا از او شکایت کنند (ابن عساکر، ج 5، ص 238). سرانجام در جمادی الاخرة 270 بکّار به زندان افتاد. به نوشتة ذهبی (1403، ج 12، ص 603)، بکّار در زندان هر جمعه لباس تمیز می پوشید و آهنگ نماز جمعه می کرد و وقتی با جلوگیری زندانبان مواجه می شد، می گفت : «خدایا شاهد باش !» در پی اصرار محدثان ، وی اجازه یافت از درون اتاقی مشرف به بیرون ، نقل حدیث کند (همانجا). ابن طولون در ذیقعدة 270 درگذشت و قاضی بکّار آزاد شد، اما از خانه ای که در آن زندانی بود خارج نشد و در پنجم ذیحجة همان سال درگذشت و در تشییع پیکر او جمعیتی عظیم شرکت کردند و او را در مصلاّ ی بنی مسکین به خاک سپردند (ابن خلکان ، ج 1، ص 282؛ ذهبی ، 1412، حوادث و وفیات 261ـ280، ص 73(.

قاضی بکّار از گروهی از محدثان حدیث آموخته بود،از جمله : رَوْح بن عُباده ، محدث سرشناس اهل سنت (متوفی 205)؛ و ابوداود طَیالِسی (متوفی 204)، مؤلف مسند أبی داود . همچنین عدة کثیری در مصر و دمشق از او حدیث شنیده بودند (ذهبی ، 1403، ج 12، ص 599) که سرشناسترین آنان عبارت اند از: ابوجعفر طَحاوی ، محدث و فقیه بزرگ حنفی در مصر (متوفی 321)؛ ابوالعبّاس اصمّ، محدث اهل سنّت (متوفی 346)؛ ابوعوانه اسفراینی ، محدّث و مؤلف مسندأبی عوانه (متوفی 316)؛ ابوعلی حَصائری ، مفتی دمشق (متوفی 338)؛ ابن جَوصا، محدّث بزرگ شام ؛ و ابن خزیمة نیشابوری .

---

منابع :
(1) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، مصر ( بی تا. ) ؛
(2) ابن خلکان ، وفیات الا عیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(3) ابن عساکر، مختصر تاریخ دمشق ، لاِ بن منظور، ج 5، چاپ مأمون صاغرجی و احمد حمّامی ، دمشق 1404/1984؛
(4) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام ، چاپ عبدالسلام تدمری ، ج 19: حوادث و وفیات 261ـ280، بیروت 1412/1992؛
(5) همو،سیراعلام النبلاء ، ج 12، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت 1403/1983؛
(6) محمدبن یوسف کندی ، کتاب الولاة و کتاب القضاة ، چاپ رفن گست ، بیروت 1908، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) .

/ یحیی رهایی /