responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 120

 

بادنجان ، میوة خوراکی و معروف گیاهی ، سُلانُم مِلونگنا ، از خانوادة تاجریزیان .

واژه شناسی و تاریخچه . واژة بادنجان (و دیگر صورتهای قدیم و جدید آن ؛ مثلاً، باتنگان /پاتَنگان /بادِنگان ، و معرّب آن ، باذِنجان ) از واژة سنسکریت a ¤ gan ° tin ¦ va گرفته شده است (رجوع کنید به ترنر ، ش 11503). وجه تسمیه ای که حمزة اصفهانی برای بادِنگان ذکر کرده (به نقل ابوریحان بیرونی ، ص 93-94)، یعنی « باذ این گان أی بقیت هذه الروح »، ریشه شناسی عامیانه است . یکی دیگر از نامهای سنسکریتِ بادنجان gana ° van است که ظاهراً واژة سمنانی وَنْگُنَه / وَنگون و مازندرانی وینگوم ، هر دو به همان معنی ، از آن باز گرفته شده است .

گرچه ابن وَحشیّة کَلدانی (قرن چهارم ) در الفلاحة النَبَطیّة که ، به ادّعای خود (جزء 1، ص 2)، از «کُتُب الکَسْدانییین » (کتابهای کلدانیان /آسوریان قدیم ) ترجمه کرده است ، می گوید که «بادنجان گیاهی فارسی ( =ایرانی ) است و در اصل از بلاد فارس ( = ایران ) ، به همة اقالیم زمین ( رفته است ) » (جزء 5، ص 21). منشأ هندوستانی واژه های مذکور (و واژه های هند و آریایی دیگر؛ رجوع کنید به ترنر، همانجا) مؤید این گمانِ بیشتر گیاهشناسان است که انواع بادنجان خوراکی کنونی همه از اصل وحشی واحدی ، شاید سُلانُم اینسانُم ، در روزگاران قدیم در هند پدید آمده و از آنجا به ایران و دیگر نواحی خاورمیانه راه یافته است (رجوع کنید به واتسن ، ص 70). از سوی دیگر، وجود چندین نام عربی قدیم برای بادنجان ــ آنْب / اَنَب ، وَغْد، مَغْد، حَدَق ، کَهْکَب ، حَیْصَل و غیره ــ که دو تای آنها، اَنَب و حَدَق ، گویا مستقیماً از نامهای هندی دیگری گرفته شده (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، ص 93-94؛ ترجمة فارسی ، ج 1، ص 114؛ واتسن ، ص 180، یادداشت 10) دالّ بر این است که «شاید این گیاه در روزگار پیش از اسلام مستقیماً از هند به جزیرة العرب رسیده باشد» (واتسن ، ص 70). به هر تقدیر، حدیثهایی منسوب به پیامبراکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارة منافع بادنجان وجود دارد (رجوع کنید به ابن قیّم جَوزیّة ( 691-751 ) ، ص 341) که هرچند صحّت آنها محل تردید باشد، از شهرت قدیم بادنجان نزد اعراب حکایت می کند. سکوت پزشکان و گیاهشناسان قدیم یونانی (بویژه تئوفراستوس ، دیسقوریدس و جالینوس ) دربارة بادنجان نیز حاکی از گسترش آن از شرق به غرب است .

الفلاحة النبطیّة ابن وحشیة حاوی قدیمترین و مشروحترین وصف بادنجان در دورة اسلامی است (جزء 5، ص 20-33). وی ، علاوه بر ذکر شیوة کِشت بادنجان به روش کلدانیان قدیم ، همة خرافاتی را که نزد ایشان دربارة بادنجان وجود داشته است (مثلاً اینکه در کَون و خواص بادنجان دو سیّاره ، ماه و زُحل ، دخیل اند، یا این که بادنجان سه هزار سال غایب و سه هزار سال ظاهر می گردد) شرح داده است (نیز رجوع کنید به نویری ، ج 11، ص 43، که برخی از «اَسرار» مُعجزآسای «تولید» بادنجان را از اَسرار القَمَر ابن وحشیة نقل کرده است ).

انواع بادنجان . برخی از مؤلفان دورة اسلامی گونه هایی از بادنجان را می شناخته و ذکر کرده اند. مثلاً، ابن وحشیة که بادنجان را از گیاهانی دانسته که «بَر و بار و برگ و ریشة آنها خورده می شود» (جزء 5، ص 20)، به شش گونه که با یکدیگر در رنگ و شکل و «اَصل الزَرع » متفاوت ولی در مزه و طبع یکسان اند، اشاره کرده است (جزء 5، ص 21). ابن العَوّامِ اِشبیلی در کتاب الفلاحة (اواخر قرن ششم ) چهار گونه را که در اندلس معروف بوده ، وصف کرده است : مَحلّی ، قُرطُبی ، مصری و شامی (به نقل واتسن ، ص 71). رشید الدین فضل اللّه همدانی (متوفی 718)، در ضمنِ شرح مفصّلی در بارة کِشت بادنجان (ص 183-187)، تفاوتهای گونه های بادنجان را از حیث شِکل (گِرد، دراز)، رنگ (سفید، سرخ ، بنفش و سبز)، مزه (شیرین ، تلخ و تیز) و غیره ناشی از اختلاف در آب و هوا و خاک و ارتفاع (از سطح دریا) دانسته است .شگفت آور اینکه می گوید (ص 186) در نواحی بسیار گرم ، مانند بصره و هُرموز و شوشتر، «درختِ ( = بوتة ) بادنجان خشک نشود... و چند سال ثمر دهد و ... درهرموز، درخت آن به مقدار درخت زردآلو و بزرگتر از آن ( رشد می کند ) » (بنا بر گیاهشناسی جدید، بوتة بادنجان گیاهی یکساله است و معمولاً به بلندی 60-80 سانتیمتر و گاهی یک به متر می رسد؛ رجوع کنید به طباطبائی ، ج 1، ص 390). ابونصری هِرَوی (قرن دهم ) سه گونة ایرانی (؟) آن را ذکر کرده است (ص 142): «رسمی و سمرقندی ، گِرد؛ سبزواری (مشهور به شیر بادنجان )، سفید؛ و مکه (؟)، سفید و بلند.» عَقیلی خراسانی در مخزن الادویة (تألیف 1185 در هند) به تفصیل دو نوع را وصف کرده : «بستانی » (= کاشته شده )، یگانه نوعی که مصرف دوایی و غذایی دارد (ص 199-201)؛ «بَرّی » (= خودرو، وحشی )، با دو نام هندی ، که ، بنابر وصفِ عقیلی مثلاً، «ثمر آن به قدر زیتون یا گِردکان و خاردار و ... طعم آن بسیار تیز ...؛ در خامی سبز و بعد از رسیدن ، زرد» (ص 201)، شاید همان نوع وحشی مذکور باشد (نام یونانی این نوع برّی در متن چاپی عقیلی ( ص 1015 ) کَسظنثون آمده ، که تصحیفی است از کَسَنْتیون ( تحفة الاحباب ، ش 235 ) یا کَصَنْثیون = عِرْصِم به لغت اهل یَمَن ( ابن البیطار، ج 4، ص 73؛ ج 3، ص 121 ) ؛ نام علمی آن ، کسنتیوم ستروماریم ؛ رجوع کنید به توضیحات رنو و کُلَن ، تحفة الاحباب ، ص 105، ش 235). عقیلی فقط چند خاصیّت درمانی برای این نوع برّی ذکر کرده است (برای شرح بیشتردربارة کصنثیون رجوع کنید به ابن البیطار، ج 4، ص 73).

پزشکی سنّتی . حکمای دورة اسلامی دربارة «طبع » (یا مزاج ) و «اَفعال » بادنجان اختلاف نموده اند. مثلاً، به عقیدة پزشک عیسوی (؟) ایرانی ، ماسَرْجویَه / ماسَرجیسِ جُندیشاپوری (قرن دوّم ـ سوّم ؛ غالباً او را با حکیمِ همنام قدیمتر او، ماسرجویة بَصْری خلط کرده اند؛ رجوع کنید به سِزگین ، ج 3، ص 206، 224)، بادنجان «سَرد» است (به نقل ابن سینا، کتاب دوّم ، ج 1، ص 272) ولی به عقیدة یوحنّا/یحیی بن ماسُویَه (متوفی 243؛ به نقل هروی ، ص 47) و ابن سینا (همانجا)، «گرم و خشک در درجة دوّم ». به گفتة هروی (ص 46)، بادنجان دو مزاج متضاد دارد، یکی گرم و تیز و لطیف ، و دیگری سرد و خشک ، و هریک از این دو هم «مختلف است بر حدّ تازگی و کُهنیِ» بادنجان : «هر چه کُهنتر گرمتر و خشکتر، و آن که تازه تر است سردتر». این اختلاف نظرها ظاهراً ناشی از کمّیت مادّة شبه قلیایی سمّی تند و تیز و تلخِ سُلانین در بادنجان است که مقدار آن به حسب گونه های بادنجان ، اندازة تازگی و کُهنگی و نیز خامی یا پختگی آنها تفاوت می کند (رجوع کنید به گزارش ابن وحشیة ، جزء 5، ص 33، که خوردن بادنجان خام چه بسا سبب مرگ ناگهانی می شود؛ نیز رجوع کنید به ابن سینا، همانجا، که با بیانِ «بادنجان کهنه ، مزاج و مزة قلیا را دارد»، وجود سُلانین را در بادنجان پیشگویی کرده است ). مضارّ و عوارض گوناگونی که حکمای قدیم برای بادنجان ذکر کرده اند ناشی از مزاجهای متضاد آن است ـ عوارضی چون تولید خون «سیاه و گرم » که مورث بیماریهای سوداوی ، قوباء ، بواسیر و چشمْدرد می شود (رازی ، به نقل ابن البیطار، ج 1، ص 80)؛ «سوزانیدن » خون ، تولید خون «تیز و سوداوی »، که مورث کَلَف (=لک وپیس ، ککمک )، بَهَقِ سیاه (و، درنتیجه ، زشتی گونة روی مردم )، جذام ، سرطان ، گرفتگی در همة رگها، و غیره می شود (هروی ، ص 47)؛ ایجاد بُثور (=جوش ) در دهان ، سَر درد، سرگیجه ، گرفتگی در جگر و سپرز (ابن سینا، همانجا). هروی می افزاید (همانجا) که بادنجان «غذایی است عَجَب که ضرر ( خود را ) زود پدید نیارد الاّ دیر».

مع ذلک ، منافع درمانی چندی نیز برای بادنجان ذکر کرده اند، مثلاً: بادنجانِ «مَشوی » (= در روغن سرخ شده ) برای معده ای که خوراک را بر می گرداند سودمند است ؛ بادنجان جوشانیده و سپس با روغن و سرکه و بادامْ سرخ شده گرفتگیهای جگر و سپرز را می گشاید (رازی ، به نقل ابن البیطار، همانجا)؛ ضمادِ خاکستر بادنجانِ سوختة آمیخته به سرکه بر زگیل ، زگیل را از میان می بَرَد (مؤلفی که نامش ذکر نشده ، به نقل ابن البیطار، همانجا). از تنی چند از أئمة شیعه علیهم السلام نیز احمد بن محمد بَرقی (متوفی 274 یا 280) احادیثی در منافع بادنجان روایت کرده است (ص 525-526)، مثلاً: «کُلوا الباذنجان فإنّه یُذهِب الداءَ، و لاداءَ لَه » یا «... فإنّه جیّدٌ لِلْمِرّة السوداء» (امام جعفر صادق علیه السلام )؛ «... فإنّه حارّ فی وَقت الحَرارة و باردٌ فی وقت البُرودة ... جَیّدٌ عَلی کلِّ حالٍ » (امام علی نقی علیه السلام ؛ نیز رجوع کنید به مجلسی ، ص 54، و مؤلف طبّ الصادق ، ص 123).

برای دفع مضار مذکورِ بادنجان (درواقع ، برای رفع یا کاهش سُلانینِ آن )، برخی از حکماء تدابیری برای آماده سازی و طبخ بادنجان توصیه کرده اند، که ظاهراً قدیمترین آنها از آنِ ابن ماسویه است (به نقل ابن البیطار، ج 1، ص 80): «بهترین طرز استعمال بادنجان این است که آن را پوست بکَنَند، بشکافند و اندرون آن به نمک بیانبارند، و مدت مدیدی آن را در آب سرد بگذارند. سپس این آب را دور بریزند و این کار را چند بار تکرار کنند. آنگاه بادنجان را بجوشانند و سپس با گوشت برّه ، بزغاله یا مرغ بپزند (برای صورتهای کمابیش مشابه این دستور رجوع کنید به منقولات ابن البیطار از چند حکیم دیگر، بویژه رازی و شریفِ ادریسی ( 493-560 ) ، ج 1، ص 80-81؛ نیز رجوع کنید به هروی ، ص 47). اسماعیل جُرجانی (متوفی 531) پادزهرِ مسمومیّت حاصل از بادنجان را خوردن «گوشتِ فربه و فَلَنجمشک و سِرکه و سَداب » ذکر کرده است (ص 587).

در آشپزی سنّتی . خوراکهای متعددی که جزء اصلی یا یکی از اجزای آنها بادنجان است در کتابهای طباخی قدیم و جدید دورة اسلامی مذکور است . ابن سیّار در کتاب الطبیخ (ص 115)، که یکی از قدیمترین کتابهای پخت و پز به عربی است (تألیف آن احتمالاً در نیمة دوّم قرن چهارم )، سه گونه خوراکِ «بادنجانِ مَحْشیّ» (لفظاً به معنای دُلمة بادنجان ، ولی وصف آن با دُلمه به معنای کنونی تفاوت دارد ) به نقل از مؤلف قدیمتری به نام (ابراهیم ) بن مَهدی (ظاهراً= ابراهیم بن المهدی ، برادر ناتنی هارون الرشید و مؤلف کتاب الطبیخ )، دو خوراک موسوم به «باذنجان بوران » (ص 115-116؛ شباهتی به بورانیِ بادنجان به معنای امروزة آن ندارد) و خوراک دیگری موسوم به «بادنجان مَمْقور» (؟؛ ص 116) وصف کرده است . ابداع خوراکی که از بادنجانِ « مَقْلُوّ » (= در روغن سرخ شده ، برشته / تنوری ؟) را برخی (مثلاً ابوریحان بیرونی ، 1370 ش ، ص 94) به «بوران بِنت اَبَرویز (=بوران دخت ، دختر خسرو پرویز، ملکة ساسانی ( 629-630 م ) ) و خوراکی به نام «بورانیّة » را به بوران ، دختر حسن بن سهل و زن مأمون ، خلیفة عباسی ، نسبت داده اند (صفی پوری ، ذیل همین واژه ).

در دورة صفوی (907-1502)، محمّد علی باوَرچیِ ( آشپز، طبّاخِ ) بغدادی بادنجان را به عنوان یکی از اجزای دو گونه «آش سُماق » (ص 82-86) و «قلعه بورانی » (ص 154) و نوراللّه (آشپز شاه عباس اوّل ) به عنوان جزء اصلی دو خوراک ـ «دولمة بادنجان » (ص 238-239) و «بورانی بادنجان » (ص 238) ـ ذکر کرده اند (مفهوم «بورانی » در قدیم ( «هر قلیه که او را سیر و ماست داخل کنند»؛ باورچی بغدادی ، ص 154 ) با مفهوم کنونی آن تفاوت داشته است ). در دورة قاجاریه ، علی اکبرخان (آشپز باشی ناصرالدین شاه ) موارد استعمال بیشتری برای بادنجان ذکر کرده است ( سفرة اطعمه ، تألیف در 1301): به عنوان یکی از اجزای دو گونه «آشِ دَرهم جوش » (ص 33) و به عنوان جزء اصلیِ «فسوجنِ بادنجان » (ص 20)، «مُسمّنِ بادنجان » (ص 23)، دو گونه «کوکوی بادنجان » (ص 29-31)، «بورانی بادنجان » (ص 46)، «یَتیمچه » (ص 54)، «مربّای بادنجان » (ص 60)، ترشیِ «بادنجان لیت » (ص 66-67)، «بادنجانْ کشک » (ص 57)، «قلیة بادنجان » (ص 39-40) و جزاینها امروزه در ایران خوراکهای عمومی یا محلّی بسیاری هست که بادنجان یا جزء اصلی آنهاست ــ مانند خورش ، دلمه ، کوکو، هلیمِ بادنجان ، «میرزا قاسمی » و «کالِ کباب » (دو نانخورش گیلانی )، و ترشیِ لیته ــ یا یکی از اجزای اصلی آنها، مانند طاسْ کباب .

در علوم خَفیّه . بادنجان ، علاوه بر «خواص » اسرارآمیزی که در الفلاحة النبطیة برای آن ذکر شده (رجوع کنید به سطور بالا)، در کیمیاگری و جادوگری نیزبه کار می رفته است (برای توضیحات رجوع کنید به انطاکی ( متوفی 1008 ) ، ج 1، ص 59؛ حکیم مؤمن ، ص 134)، مثلاً: «اگر، وقتی که قَمَر در ( بُرجِ ) عقرب باشد، شکل جانور درنده ای را بر رویِ ( پوستِ ) بادنجان نقش کنند ( و آن بادنجان را با خود داشته باشند؟ ) ، این ( نیرنگ ) مورثِ دلیری و ( تواناییِ ) رویارویی با پادشاهان و جانوارن سمّی مانند مار می شود» (حکیم مؤمن ، همانجا).

در ادبیات . در ادب فارسی برخی از شاعران از بادنجان به عنوان میوه ای خوراکی و، بویژه ، در تشبیهاتی هجوآمیز یاد کرده اند (برای مثالها رجوع کنید به دهخدا، ذیل بادنجان ، بادنگان و باتنگان )، اما در شعر عرب ، وصفهای مشروحی در مدح و ذمّ آن می توان یافت (مثلاً رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، 1370 ش ، ص 94؛ نویری ، ج 11، ص 45).


منابع :
(1) علی اکبربن مهدی آشپزباشی ، سفرة اطعمه ، تهران 1353 ش ؛
(2) ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛
(3) ابن سیار ورّاق ، کتاب الطبیخ ، چاپ کای اورنبری و سحبان مروه ، هلسینکی (فنلاند) 1987؛
(4) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(5) ابن قیّم جوزیّه ، الطب النبوی ، چاپ عبد المعطی امین قلعجی ، قاهره 1402/1982؛
(6) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(7) ترجمة فارسی نیمه اول قرن هشتم هجری از ابوبکربن علی بن عثمان کاسانی ، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران 1358 ش ؛
(8) قاسم بن یوسف ابونصری هروی ، ارشاد الزراعة ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1346 ش ؛
(9) داودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ، قاهره 1308ـ 1309؛
(10) محمد علی بن بوداق باورچی بغدادی ، کارنامه در باب طباخی و صنعت آن در کارنامه و مادة الحیوة : متن دو رساله در آشپزی از دورة صفوی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1360 ش ؛
(11) احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن ، چاپ جلال الدین حسینی ، قم ( تاریخ مقدمه 1331 ش ) ؛
(12) تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب ، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کلن ، پاریس 1934؛
اسماعیل بن حسن جرجانی ، کتاب الاغراض الطبیة والمباحث العلائیة ، عکس نسخة مکتوب در سال 789 هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران

(13) 1345ش ؛
(14) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( تاریخ مقدمه 1402 ) ؛
(15) محمد خلیلی ، طب الصادق ، ترجمه و شرح از نصیرالدین امیر صادقی تهرانی ، تهران ( بی تا. ) ؛
(16) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1361 ش ؛
(17) رشیدالدین فضل اللّه ، آثار و احیاء ، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران 1368 ش ؛
(18) عبدالرحیم صفی پور، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(19) محمد طباطبائی ، کشاورزی کاربردی ، ج 1: گیاهان زراعتهای بزرگ ، تهران 1365 ش ؛
(20) محمد حسین بن محمد هادی عقیلی خراسانی ، مخزن الادویه ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371ش ؛
(21) الفلاحة النبطیة ، ترجمة ابی بکربن وحشیة ، طبع بالتصویر عن محظوطة احمد الثالث 1989، مکتبة طوب قابوسرای فی استانبول ، چاپ فواد سزگین ، فرانکفورت 1405/1984؛
(22) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، حلیة المتقین ، تهران 1362 ش ؛
(23) نوراللّه ، مادة الحیوة : رساله در علم طباخی ، در کارنامه و مادة الحیوة : متن دو رساله در آشپزی از دورة صفوی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1360 ش ؛


(24) احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایة الارب فی فنون الادب ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(25) موفق بن علی هروی ، الابنیه عن حقایق الادویه ، چاپ احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛


(26) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Band III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tieheikunde bis ca. 430 H ;
(27) Leiden 1970;
(28) R.L. Turner, Acomparative dictionary of the Indo-Aryan languages , London 1973;
(29) Andrew M. Watson, Agricultural innovation in the early Islamic world , Cambridge 1983.

/ هوشنگ اعلم /



بادنجان سلطان روملو رجوع کنید به روملو



بادورَیا ، ولایتی قدیمی ، در قسمت جنوبی نهر عیسی ، در جنوب طسوج قَطْرَبُّل و در مغرب بغداد. از مراکز مهم کشت گندم در عراق به شمار می آمد و مرکز آن حَضرَة بود.

در تقسیمات کشوری ساسانیان ، یکی از چهار طسوج اِستان شاذقباد بود که در دوره اسلامی آن را «استان العال » می نامیدند (ابن فقیه ، ص 199). به نوشته ابن خرداذبه (ص 7، 9) و قدامة بن جعفر (ص 235، 237) و مقدسی (ص 119)، یکی از طسوجهای قسمت غربی دجله بود و چهارده رستاق داشت . در قرن هفتم نیز جزو کورة نهر عیسی بن علی شمرده می شد. به گفتة یاقوت حموی (ج 1، ص 460)، به سبب داد و ستدهای گوناگون در بادوریا، کسی که عهده دار نویسندگی بود، عهده دار دیوان خراج نیز می شد و می توانست وزارت را هم بر عهده گیرد. امیران ، وزیران ، سران لشکر، نویسندگان ، اشراف و توده مردم آنجا به سوداگری اشتغال داشتند، ازینرو شخصی که معاملات زیرنظر وی بود و دشواریهای آن را بر طرف می کرد امور بزرگتری را هم به عهده می گرفت . به نوشته بلاذری ، در 14 هجری ، مسلمانان پس از عبور از نهر سُورا، به بادوریا آمدند (ص 355ـ356). علی بن ابیطالب علیه السّلام نیز حکومت استان عالی ( = استان العال ، شامل بادوریا ) را به ابوحسّان بَکری واگذاشت (ابن مزاحم ، ص 25). در 43، گروهی از موالی عجم ( احتمالاً ایرانیان ) که زیر فرمان ابوعلی از اهالی کوفه بودند، خروج کردند. در پی آن والی عراق ، مُغیره ، مردی از قبیله بَجیلَةْ، را برای سکوب آنان فرستاد و در بادوریا میان آنان جنگی در گرفت (یعقوبی ، ج 2، ص 221). در 68، مصُعَب بن زُبیر، والی بصره ، سیف بن هانی مرادی را نزد عبیداللّه بن حُرّ جُعفی ، که خروج کرده بود، فرستاد و به او پیشنهاد کرد که اگر فرمانبردار و مطیع باشد، مالیات بادوریا و املاک دیگر را به او خواهد داد، امّا حر نپذیرفت (ابن اثیر، ج 4، ص 281، 291). در روزگار امین (حک : 193ـ 198). در حضرة صورتی به دست آمد که طبق آن عایدات طسوج بادوریا 500،3 کُر گندم (به نوشته هینس ، ص 69: یک کُر گندم معادل 925،2 کیلوگرم )، و 000،4 کُر جو و یک ملیون درهم بوده است (قدامة بن جعفر، ص 236-237). در 275، موفق ، برادر معتمد عباسی ، سردار خود طایی را، که شرطة بغداد بود، به بند کشید و اموال او را، که در کوفه و سواد و پیرامون جادة خراسان و سامرا قرار داشت و مشتمل بر خراج بادوریا و قطربل و مَسکَن نیز بود، ضبط کرد (ابن اثیر، ج 7، ص 429، 432). حمزه اصفهانی (ص 189) می گوید: «در 9 رمضان 316، مردمان قصربن هُبَیره به بغداد درآمدند و در بازارها فریاد کشیدند و مردم را برانگیختند و از باز شدن دکانها ممانعت کردند. گروهی از عامه نیز بدیشان پیوستند و به مستغلی ، که روبروی اقامتگاه سلطان بود، روی نموده آن را سوزانیدند، و قُبه ای نیز در همانجا ویران ساختند و با سلطان در سخن درشتی کردند و با نسبتهای دروغ او را ندا زدند، از آنجا به سوی دیوان «بادوریا» آمدند و همه دفاتر حساب را که از آغاز خلافت عباسیان در آنجا بود، سوزانیدند».


منابع :
(30) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1965-1966؛
(31) ابن خرداذبه ، کتاب مسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(32) ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1885، چاپ افست بغداد 1962؛
(33) ابن مزاحم ، پیکار صفین ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، ترجمه پرویز اتابکی ، تهران 1366 ش ؛
(34) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ عبدالله انیس طباع و عمرانیس طباع ، بیروت 1407/1987؛
(35) حمزة بن حسن حمزة اصفهانی ، تاریخ پیامبران و شاهان ، ترجمة جعفر شعار، تهران 1346 ش ؛
(36) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(37) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(38) والترهینتس ، اوزان و مقیاسها در اسلام ، ترجمه و حواشی غلامرضا ورهرام ، تهران 1368 ش ؛
(39) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، چاپ افست تهران 1965؛
(40) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) .

/ حسین قرچانلو /









نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 120
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست