بقراط (به یونانی هیپوکراتِس ) ، نامدارترین پزشک روزگار باستان . در حدود 460 پیش از میلاد در جزیرة خیوس به دنیا آمد و در حدود 375 در لاریسا (در ایالت تِسالی ) درگذشت . وی از دودمان آسکلبیادس (اسقلبیاذس ) برخاست ، که خاندان محلی قدیمی از پزشکان بود و چندین تن از ایشان هیپوکراتس نام داشتند. از همان روزگار باستان بقراط پزشکی نمونه و والامقام دانسته می شد. وی این حیثیت و اعتبار را در وهلة نخست مدیونِ جالینوس * است که نهضت «احیای طب بقراطی » را که در قرن دوم میلادی آغاز یافته بود، به اوج خود رسانید و بدینسان تصویری ثابت و قطعی از بقراط برای آیندگان پدید آورد، چنانکه هم در کشورهای اسلامی و هم در اروپا بقراط مظهر «پزشک راستین » گردید. لذا جای شگفتی است که کمتر نوشته ای از تألیفات متعدد منسوب به وی را می توان بیقین از خود او دانست . حجم این «مجموعة آثار بقراطی » بسته به ترتیب موضوعات ، متفاوت است ، ولی دست کم شامل شصت نوشته است . هیپوکراتِس در میان مسلمانان بسیار معروف بود و نامش به شکل بُقراط و نیز اِبُقراط و اَبُقراط (با اسقاط هجای پایانی یونانی ، همچون سُقراط از سُکراتِس و دیمُقراط از دِمُکریتس ) درآمده است .

اطلاعات مربوط به زندگی و احوال بقراط در تألیفات مسلمانان کم نیست . مشروحترین اطلاع در عیون الاَنباء ابن ابی اُصَیبعة (ج 1، ص 24ـ33، ج 2، ص 16ـ17) یافت می شود، که پدرش ایراقلیدِس (هراکلئیدس ) و پدربزرگش بقراط را معلمان او ذکر کرده است . منابع قدیم ، گذشته ازپدر بقراط ، کسان دیگری را هم جزو معلمان او آورده اند، مانند هِردیکس سلومبریایی (پائولی ، ج 8، ص 978 وبعد). گفته اند که وی 95 سال عمر کرد. همانا اطلاعات تذکره نویسان عرب دربارة او غالباً گمراه کننده است ؛
مثلاً به گفتة ابن ابی اصیبعة (ج 1، ص 24، ج 2، ص 22ـ23) وی در رودِس ، کنیدُس و خیوس آموزش یافت ، ولی به نوشتة قفطی (ص 90ـ 91) وی چندی در فیروها (یعنی Bإroia = حَلَب ، ولی در متن مطابق با شهر حِمْص دانسته شده است ؛
نیز رجوع کنید به ابن عِبری ، ص 85) و دمشق اقامت کرد. غرض از این دو خبر شاید تنها این باشد که بقراط بسیار سفر کرد ــ موضوعی که در روزگار باستان نیز می دانستند. از سوی دیگر می توان چنین انگاشت که مسلمانان اطلاعات پراکنده ای دربارة زندگی بقراط حفظ کرده اند که در جای دیگر یافت نمی شود. تذکره نویسان مسلمان درست دریافتند که «مجموعة آثار بقراطی » متعلق به یک مؤلف واحد نیست و چندین پزشک به این نام بوده اند: ثابت بن قُرَّه چهار تن از «بَقارِطَة » یا «بُقراطون » (یعنی در واقع «آل بقراط ») را ذکر می کند، که نخستین آنان (فی الواقع دومینِ آنان ) احتمالاً همین بقراط نامدار بوده است (ابن ندیم ، ص 293 و بعد؛
قفطی ، ص 100). عربها با این گزارشِ نامستند جالینوس نیز آشنا بودند که بقراط دعوتِ پُر سود اردشیر اول (دراز دست ) برای آمدن به دربار ایران را رد کرد (باخمان ، ص 20 و بعد). بارها شفقت او و اهتمام وی به درمان بیماران را ستوده اند. نیز گفته اند که وی نخستین کسی بود که بیمارستان تأسیس کرد (ابن ابی اصیبعة ، ج 1، ص 27، ج 2، ص 1ـ2). البته مسلمانان با «سوگندنامة بقراط » نیز آشنا بودند، ولی طبیعتاً با اندک تفاوتی در صورت آن .

این سوگندنامه را در ابن ابی اصیبعة (ج 1، ص 25 و بعد) می توان یافت و ف . رُزنتال آن را در > بازماندة دوران باستان در عالم اسلام < (زوریخ 1965، ص 250ـ252) ترجمه کرده است . بقراط را نه فقط به عنوان طبیب کبیر بلکه به عنوان استاد کیمیا، سِحر و احکام نجوم هم تحسین می کردند (اولمان ، 1972، ص 155، 288ـ289، 389)، و اطلاق نام او به رساله ای در سحر و جادوگری دوران یونانی مآبی که ( در میان مسلمانان به غایة الحکیم و در میان اروپاییان ) به پیکاتریکس (محرّفِ بِقْراطیس ) مشهور شده ناشی از همین تبحر مفروض اوست .

نمی توان گفت تا چه اندازه مجموعة عربی نوشته های بقراطی منطبق با مجموعة یونانی است . اگر رسالة گمشدة جالینوس ،    ¨    ¨           ¨   x     '    ¨   ©      ¨         ©     ، که اسحاق بن حُنین تحت عنوانِ کتاب فی کتب بقراط الصحیحة و غیر الصحیحة ترجمه کرده بود (برگشترسر ، 1925، ش 104) به دست ما رسیده بود، احتمالاً اطلاع دقیقتری در این خصوص می داشتیم . چند فهرست بلند وکوتاه از نوشته های بقراط می شناسیم . آن که اول از همه شایان ذکر است گزارش اجمالی ارزشمندی است که یعقوبیِ مورّخ (ج 1، ص 107ـ129) در حدود 259/972 از این ده اثر فراهم کرده است : کتاب الفصول (          )، کتاب البُلدان والمیاه و الاَهویة (    ¨      ¨       ¨   ©     )، کتاب ماء الشَعیر (    ¨      ©     )، کتاب تَقدِمة المَعرِفة (  ¨  x          )، کتاب الجَنین (   ¨   ¨   ¨  .         ¨            )، کتاب الاَرکان (یا کتاب طبیعة الانسان ) (     ¨   ©        ¨     ¨  )، کتاب الغِذاء (       ©     )، کتاب الاَسابیع ( ©        ¨      ©  )، کتاب اَوجاع النِساء (    x      ؛
مع ذلک ، رجوع کنید به اولمان ، 1977، ص 245ـ262)، کتاب اَبیذیمیا (   ¨        ).

این گزارش یعقوبی از این لحاظ ارزش ویژه ای دارد که وی خلاصة کمابیش مفصّلی از مطالب شش عنوان از آنها را ذکر کرده است به طوری که می توان این آثار را از طریق مقایسه با متنهای محفوظ مانده با اطمینان بازشناخت ( رجوع کنید به کلامروت ، ص 189ـ 203).

ابن ندیم (ص 288) مجموعة دیگری شامل ده کتاب که جالینوس بر همة آنها شرح نوشته ، با ذکر نام مترجمان ، آورده است . بخشی از این ده کتاب با آثاری که پیش از این ذکر شد منطبق است ، ولی به جای کتاب ماء الشعیر ، کتاب الجنین ، کتاب الغذاء ، کتاب الاَسابیع و کتاب اوجاع النساء در اینجا این عنوانها را داریم : کتاب العَهد (   x   )، کتاب الامراض الحادّة (   ¨   ©     ¨     ©     )، کتاب الکَسر (     ©  ©     )، کتاب الاخلاط (     x ©  p   )، و کتاب قاطاطیون (یعنی : کاطْیَطْریون ) (        ©     ). ابن عبری (ص 35) نُه نوشتة بقراطی را ذکر می کند که همة آنها در دو فهرست یاد شده یافت می شود، به اضافة کتاب شِجاج الرأس (    ¨           x  ©     ©     ).

رده بندی ابن ابی اصیبعة (ج 1، ص 31ـ33) بسیار مفصّلتر از همه است ، شامل حدود 61 عنوان ، و لذا تقریباً نظیر سیاهة یونانی است . ابن ابی اصیبعة حدود سی عنوان را اصیل دانسته ، مع ذلک فقط دوازده تا را مهم شمرده است ؛
این دوازده رساله در فهرستهای یادشده یافت می شود (برای عنوانهای دیگر رجوع کنید به اولمان ، 1970، ص 31ـ35؛
سزگین ، ج 3، ص 38ـ47). از روی اطلاعاتِ مذکور در صفحه های عناوین و توضیحاتی که در پایان نسخه های خطی و فهرستهای عنوانها آمده ، همیشه نمی توان بیقین معلوم کرد که مترجمان عربی چه کسانی بوده اند. به هر حال ، حنین بن اسحاق و شاگردان مکتب او در رأس این کار بودند. ولی (به خلاف فهرست ترجمه هایی که حنین از آثار جالینوس کرده ) فهرستی از ترجمه های آثار بقراط که حنین شخصاً ترتیب داده باشد، وجود ندارد. پزشکان دورة اسلامی بقراط را بسیار ذکر کرده اند. از مجموعة عربی نوشته های

بقراطی تاکنون این آثار به چاپ رسیده است : 1) کتاب الفصول ، > کلمات قصار بقراط < ، ترجمة عربی حنین بن اسحاق ، ویرایش ج . تیتلر ، کلکته 1832؛
2) کتاب تَقدِمة المعرفة ، ویرایش م . کلامروت در > مجلة انجمن شرق شناسی آلمان < ، دورة 40 (1886)، ص 204ـ233؛
3) کتاب تدبیر الامراض الحادّة ، > تدبیر خوراک در بیماریهای حادّ < ، ویرایش و ترجمة م . ک . لاینز ( > متنهای فنی و علمی عربی < ،ج 1)، کیمبریج ، 1966؛
4) قاطْیَطْریون ، > دربارة جراحی < ، ویرایش و ترجمة لاینز (همان مجموعه ، ج 3، کیمبریج 1968؛
5) کتاب حَبَل عَلی ' حَبَل ، > آبستنی بر آبستنی < ، ویرایش و ترجمة ج . ن . متاک (همان مجموعه ، ج 3، کیمبریج 1968)؛
نیز رجوع کنید به اولمان ، 1974، ص 254ـ275)؛
6) کتاب طبیعة الانسان ، > در طبیعت آدمی < ، ویرایش و ترجمة متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج 4، کیمبریج 1968)؛
7) کتاب فی الامراض البِلادیّة ، > دربارة بیماریهای بومی (هواها، آبها و جایها) < ، ویرایش و ترجمة متاک و لاینز (همان مجموعه ، ج 5، کیمبریج 1969)؛
8) کتاب فی الاَخلاط ، > در اخلاط < ، ویرایش و ترجمة متاک (همان مجموعه ، ج 6، کیمبریج 1971)؛
9) کتاب فی الغِذاء ، > در خوراک < ، ویرایش و ترجمة متاک (همان مجموعه ، ج 6، کیمبریج 1971)؛
10) کتاب الاَجِنّة ، > دربارة جَنینها (دربارة منی و دربارة طبیعت کودک ) < ، ویرایش و ترجمة لاینز و متاک (همان مجموعه ، ج 7، کیمبریج 1978).

باید کوشش کرد که از مجموعة نوشته های بقراطی به زبان عربی متن معتبری فراهم آید. اما رسیدن به این هدف به این زودیها ممکن نیست ، گرچه ویرایشهای یادشده در بالا کارهای مقدماتی مهمی برای وصول به آن است . به این مجموعه باید حتماً ترجمه های عربی تفاسیر جالینوس و مهمترین تفسیرها و شرحهای پزشکان قدیم دورة اسلامی را نیز افزود.

---

منابع :
(1) م . اولمان (ص 25ـ35) و ف . سزگین (ج 3، ص 23ـ47) ( برای اطلاعات کامل کتابشناختی این دو اثر رجوع کنید به منابع به خط لاتین ) منابع عربی دربارة زندگی و آثار بقراط ، اطلاعات جدید موجود در نسخه های خطی متعددی که ، بویژه پس از جنگ جهانی دوم ، یافته شده اند، و همچنین مآخذ فرعی دربارة بقراط را گرد آورده اند؛
(2) نیز رجوع کنید به ابن ابی اُصیبعة ، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء ؛
(3) ابن عِبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ شیخو؛
(4) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ 1871ـ 1872؛
(5) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمّی ' بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(6) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ ، چاپ هوتسما، لیدن 1883؛


(7) P. Bachmann, in Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Gخttingen, Phil. Hist. Kl. 1965;
G. Bergstrجsser, H ¤ unain ibn Ish ¤ a ¦ q دber die syrischen und arabischen Galen-غbersetzungen , in Abhandlungen fدr

(8) die Kunde des Morgenlandes , xv   /2, Leipzig 1925;


(9) idem, H ¤ unain ibn Ish ¤ a ¦ k und seine Schule. Sprach-und literargeschichtliche Untersuchungen zu den arabischen Hippokrates-und Galen-غbersetzungen, Leiden 1913;
(10) H. Diels, Die Handschriften der antiken طrzte . First part: Hippokrates und Galenos, in Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Kl. (1905), Abh. III;
(11) P. Diepgen, Geschichte der Medizin, I, Berlin 1949, 77-94;
(12) Handbuch der Geschichte der Medizin, begr. Von Th . Puschmann, hg. Von M . Neuburger und J. Pagel, I, Jena 1902, 196-268;
(13) M. Klamroth, "غber die Auszدge aus griechischen Schriftstellern bei al-Ja ـ qأbر", ZDMG , xl (1886);
(14) L. Leclerc, Histoire de la mإdecine arabe , I, Paris 1876, 231-236;
(15) August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, Munich 1973-1974;
(16) H. Ritter and R. Walzer, Arabische غbersetzungen griechischer طrzte in Stambuler Bibliotheken , in Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin , Phil.-Hist. Kl. (1934) XXVI;
(17) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Band III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca.430 H., Leiden 1970;
(18) M.Steinschneider, Die arab. غbersetzungen aus dem Griechischen , new impression Graz 1960, 298-318;
(19) M. Ullmann, "Die arabische غberlieferung der hippokratischen Schrift `De superfetatione," Sudhoffs Archiv, LVIII [1974];
(20) idem, Die Medizin im Islam, Leiden-Cologne;
(21) 1970;
(22) idem, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden-Cologne 1972;
idem,"Zwei spجtantike Kommentare zu der hippokratischen Schrift `De morbis muliebribus'", Medizin-historisches Journal, x   (1977).

/ آ. دیتریش ( د. اسلام . ضمیمه ) /