بقایا ، در متون کهن و متأخر به معنای بدهی مالیاتی مردم و مترادف «باقی » و «بواقی ». اصطلاحاتی مانند حاصل (بیهقی ، ص 155، 157، 464؛ عتبی ، ص 457)، کسور (قمی ، ص 30، 127؛ الدُستور ، ج 2، ص 24)، دیون ( الدُستور ، ج 2، ص 14، 17، 26)، نقصان (میرزا سمیعا، ص 6؛ قمی ، ص 133؛ نصیری ، ص 46) و حساب چندین ساله (بیهقی ، ص 350؛ کاشانی ، ص 196) گاه به همین معنی به کار می رفته است . با این حال ، گاه میان برخی از این واژه ها با باقی تفاوتی وجود داشته است (مانند تفاوت میان «حاصل » و «باقی »رجوع کنید به خوارزمی ، ص 86).

بقایا، همان گونه که از معنای عام آن بر می آید، تنها به نظام مالیاتی در دورة اسلامی منحصر نبوده ، زیرا بر پایة گزارش طبری ، پیش از اسلام نیز وجود داشته است . برای مثال ، در دوران ساسانیان ، برخی از پادشاهان در آغاز سلطنت خود، برای جلب رضایت عموم ، بقایا را می بخشیدند (طبری ، سلسلة اول ، ص 157، 866، 1064؛ کریستن سن ، ص 145). اما گاه برخی از این پادشاهان با مطالبة بقایا فشار زیادی بر مردم وارد می ساختند (طبری ، سلسلة اول ، ص 1041). بنابراین ، تا آنجا که به تاریخ ایران پیش از اسلام مربوط می شود، علت به وجود آمدن آن را باید در ناتوانی مردم از پرداخت مالیات یا ناتوانی دولت از گردآوری آن باز جست که خود از حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله ، یا از هم گسیختگی امور در دوره های بحرانی ناشی می شد؛ حال آنکه در دورة اسلامی علت آن کاملاً متفاوت و دستِکم تا اندازه ای متأثر از اعتقادات دینی بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

اگر چه به ضرسِ قاطع ، نمی توان گفت که در ایران پیش از اسلام چه واژه ای به جای باقی به کار می رفته است ، اما می توان احتمال داد که این واژه ماندگان /ماندکان (فره وشی ، ص 80، 452) و مانیذ/مانید (در جمع مکسر عربی : موانیذ/موانید) بوده که تا سدة چهارم هجری در میان مردم قم متداول بوده است (قمی ، ص 29، 102؛جوالیقی ، ص 325).

فتوحات سده های نخستین اسلام ، سرزمینهای وسیعی در اختیار حکومت اسلامی قرار داد که بخش عمده ای از آنها به ایران و روم شرقی تعلق داشت . رومیان خراج قلمرو خود را براساس گاهشماری قبطی و شامی می گرفتند، و در ایران مبنای محاسبة خراج ، سال یزدگردی نامیده شده که هر دو شمسی بود. ایرانیان برای ثابت نگه داشتن مبدأ سال ، در هر چهار سال یک روز را کبیسه می کردند و رومیان در هر 120 سال یک ماه را (متز، ج 1، ص 132ـ133؛ قس قلقشندی ، ج 13، ص 56). به این ترتیب ، در ایران نوروز مبدأ محاسبة خراج بود، اما با فتوحات اسلام این نظام به هم خورد، زیرا مبنای گاهشماریِ مسلمانان سال قمری بود که تدریج تفاوت فاحشی با سال شمسی پیدا می کرد، تا جایی که خراج آغاز هر سال اسماًبه سال قبل منسوب می شد (قمی ، ص 145؛ قلقشندی ، ج 13، ص 57، 69). قلقشندی فصلی از کتاب خود را به شرح این مسئله و کلات ناشی از آن اختصاص داده است (ج 13، ص 54 ـ 79). به این ترتیب ، اغلب در موعد خراج ، کشاورزان و زمینداران هنوز محصول را برداشت نکرده بودند و در نتیجه توانایی پرداخت خراج را نداشتند. این اختلاف در شهرهای بزرگ که به کشاورزی وابسته نبود، اهمیت چندانی نداشت ،اما در مناطقی که زندگی اهالی اساساً برمبنای کشاورزی بود، دشواری بزرگی پدید می آورد. این وضع ، سازمان اداری خلافت را با دشواریهای زودرس روبرو کرد که نمونه ای از آنهارا در دوران عمربن خطاب ، خلیفة دوم (حک :13ـ23) می توان دید. به نوشتة مقریزی ، خلیفة دوم در نامه ای عمروعاص والی مصر را به تأخیر در ارسال خراج متهم کرد. وی در پاسخ ، به مهلت خواستن مردم تا رسیدن محصول اشاره کرد و نوشت : «نخواستم مردم را وادار به فروش چیزی کنم که خود به آن نیازمندند.» (مقریزی ، ج 1، ص 78ـ79). در دوران امویان و عباسیان نیز با تقاضاهای مکرر مردم برای به تأخیر انداختن نوروز روبرو می شویم (قلقشندی ، ج 13، ص 56). اما خلفا که می ترسیدند چنین کاری مصداق آیة «اِنَّما النَّسیی ُ زیادةٌ فی الکُفر» (توبه : 37) باشد، از آن خودداری کردند. پس عجیب نیست که تنها دو خلیفة عباسی به چنین کاری تن در دادند؛ یکی متوکل که قبل از اقدام کشته شد (قلقشندی ، ج 13، ص 55ـ57)، دیگری معتضد که فرمان داد کتابچه ای برای عقب انداختن نوروز نوشته شود و براین اساس عید آن سال را نوروز معتضدی نامیدند (قلقشندی ، ج 13، ص 56ـ57؛ قمی ، ص 146؛ گردیزی ، ص 80).در آغاز خلافت عباسیان ، مسئلة خراج سالهای قبل یا بقایا، مسئله ای فقهی شده بود. ابوحنیفه گرفتن خراج سالهای قبل را جایز نمی دانست (فضل الله بن روزبهان ، ص 287)، اما قاضی ابویوسف در کتاب الخراج که آن را به خواست هارون الرشید (حک :170ـ193) نوشت ، بر آن بود که باید خراج سالهای قبل را گرفت (ابویوسف قاضی ، ص 15، 84؛ نیز رجوع کنید به فضل الله بن روزبهان ، همانجا). اگرچه در این کتاب از اصطلاح بقایا یا باقی نشانی نمی توان یافت ، اما ماجرای سال 181 قم ، که گزارش آن در مآخذ دیگر آمده است ، بروشنی نشان می دهد که این اصطلاح می بایست در آن دوران به کار رفته باشد (قمی ، ص 29ـ31؛ دینوری ، ص 390). بنابراین ، می توان احتمال داد که اقدام هارون الرشید برای مطالبة بقایای 51 سالِ مردم قم (132ـ181) مبتنی بر نظر قاضی ابویوسف بوده است . این موضوع گذشته از جنبة اقتصادی آن همواره یکی از اهرمهای سیاسی ـ تبلیغاتی حاکمان جدید در تثبیت موقعیت خویش بود و به همین دلیل است که به عنوان مثال ، در مغرب قرن چهارم ، ابوالفتح منصور (از خاندان بنی زیری : 362ـ563) بقایای سال 382 را به مردم می بخشد (ابن عذاری ،ج 1، ص 246؛ هاپکینز، ص 100).رویدادهای بعد، تحول ظریف و مهمی در معنای بقایا پدید آوردند که در واقع از روند تکوین سلسله مراتب فئودالی سرچشمه می گرفت . بر اثر این روند، که در ایران از قرن پنجم آغاز گشت ، معنای واژة باقی از بدهی مردم به بدهی حکمرانان یامقاطعان ولایات تغییر یافت . هر چند سابقة این معنا را پیشتر نیز می توان یافت ، مثلاً هنگام فتح مصر، عواید اراضی به مزایده گذاشته شد و به مدت چهار سال به مُتقبِّلین (کسانی که اراضی را در ازای پرداخت خراج در اختیار می گرفتند) واگذار شد. اما پرداخت این خراج همیشه به تأخیر می افتاد. مقریزی این مبالغ عقب افتاده را نیز «بواقی » و گاه «باقی الدوله » خوانده است (ج 1، ص 82، 83، 86، 107).

در سده های پنجم و ششم ، برخی از سلسله ها، گاه امکانات مالی وسیعی در اختیار دولتمردان بویژه وزیران ، قرار می دادند و سپس به بهانة شکایات مکرر مردم اموال این افراد را به عنوان بقایا مصادره می کردند (عتبی ، ص 306، 329، 345، 457). اما در سده های دیگر مواردی وجود دارد که وزیران نیز مردم را با طلب بقایا تحت فشار قرار می دادند (روملو، ج 11، ص 309). به همین دلیل ، گاه والیان حکومتی برای رهایی مؤدیانِ مالیات ـ اعم از متصدیان گردآوری مالیات و مردم ـ دفاتر مالیاتی را می سوزاندند (جهشیاری ، ص 191؛ آقسرائی ، ص 37). بنا بر عتبة الکتبه ، در دوران سلاجقه ، گاه بقایا جزو ارزاق سادات به شمار می رفته است (منتجب الدین بدیع ، ص 47). در دورة سلاجقة روم نیز «بقایا خراج » و «باقی » به کار رفته است (ابن بی بی ، ص 66ـ68). برخی از منابع بقایای دورة مغول را با مالیاتهای اضافی یا زواید یکی دانسته اند (رجب زاده ، ص 145). اما با آنکه بقایا دستاویزی برای مطالبات مالی مکرر از مردم شده بود، نمی توان آن را در ردیف مالیاتهای اخیر قرار داد. دردوران مغول ، به سبب وقفه ای که در تکامل مالکیت فئودالی پیش آمده بود (پطروشفسکی ، ج 1، ص 119)، بقایا گاه به بدهی متولیان و متصرفان اراضی و گاه به بدهی مردم اطلاق می شده است (جوینی ، ج 2، ص 274؛
شمس منشی ، ج 2، ص 212؛
پطروشفسکی ، ج 2، ص 669، 682). در این دوره ، واژة بقایا به معنای بخشِ وصول نشدة قُپچُور (مالیات دام و گاهی هم خراج ) به کار رفته است (رشیدالدین فضل الله ، 1358، ص 247؛
همو، 1362، ج 2، ص 1027).در کنار اصطلاح باقی ، صطلاحاتی چون «عجز»، «اضافت » و «تکمله » به کار رفته است . بنا بر منابع ، عجز به معنای «مالی که تحصیل آن متعذر باشد» به کار می رفته (شمس الدین آملی ، ج 1، ص 328؛
نیز رجوع کنید به مقریزی ، ج 1، ص 77) و مراد

از اضافت ، مالی بیش از مبلغ مقرر بوده (شمس الدین آملی ، ج 1، ص 320) و تکمله به مفهوم تکمیل مالیات با سرشکن کردن باقی آن بر بقیة افراد به کار می رفته است (صابی ،ص 68). بنابراین ، عبارت «عجز به باقی آوردند» بسیار رایج ،و به معنای ناتوانی مردم از پرداخت خراج به سبب حوادث طبیعی بود (عتبی ، ص 338؛
شمس منشی ، ج 1، جزء دوم ، ص 472). به گفتة شمس الدین آملی (ج 1، ص 313) و مازندرانی (ص 46) هنگامی که «جمع از خرج زیاده » بود، شکی وجود نداشت که بر عامل چیزی «باقی » است و «بیرون از باقی با عامل مطالبتی » نبود. همچنین مازندرانی فصلی از کتاب خود را به بحث دربارة «باقی و زیاده » اختصاص داده است (ص 43ـ51). در عصر ممالیک (648ـ 923) واژة باقی به بازماندة مالیات مُقطِعان «اقطاع استغلال » اطلاق می شد (قلقشندی ، ج 13، ص 117).بر پایة منابع ، به نظر می رسد که بقایا بیشتر به جنس پرداخت می شده تا نقد، اما در منابع متأخرتر، به جنسی و نقدی بودن بقایا تصریح شده است (میرزا سمیعا، ص 36؛
احمد میرزا قاجار، ص 98، 163؛
سیاق معیشت در عصر قاجار ، ج 2، ص 317، 381). متصدیان وصول آن دارای مناصبی مانند عامل ، محصل ، مستوفی و جهبذ بودند، اما نخستین منصب مستقلی که با بقایا سروکار داشت در دورة صفوی دیده می شود. در این دوران گاه از بقایا به «باقیِ دیوان » تعبیر شده است (منجم یزدی ، ص 94). منصب «نویسندة بقایا» (میرزا سمیعا، ص 62) یا «مستوفی بقایا» بسیار معتبر بود و صاحب این منصب موظف بود که باقی مالیات یا اموال دیوانی سالهای گذشته را از رعایا و ضابطان و مستأجران دریافت کند؛
و این موارد نشان دهندة گسترش حوزة مسئولیتهای وی است (نصیری ، ص 62). همچنین «مستوفیان » ممالک موظف بودند «بقایای ممالک » را براساس «دفتر بقایا» محاسبه کنند و به نظر «مستوفی بقایا» برسانند (اسکندر منشی ، ج 2، ص 1013). از ده مستوفی این دوران ، دو تن مستوفی بقایا بودند و گاه مستوفی بقایا به مستوفی الممالک ارتقا می یافت (همان ، ج 1، ص 162، 206). اما سوءاستفادة حاکمان ولایات چند بار به حذف و برقراری و سرانجام حذف این منصب انجامید (نصیری ، همانجا) و دیگر نشانی از آن نمی یابیم ؛
چه در دورة نادر هرگاه که مأموران مالی و حاکمان ولایات نمی توانستند همة مالیاتها را جمع کنند خود ملزم به پرداخت کسری می شدند (آرونوا و اشرافیان ، ص 292)، ازینرو محصلان برای گرفتن این باقی گسیل می شدند (کلانتر، ص 20، 26ـ27). در دوران قاجار، گسترش تشکیلات اداری کشور از یک سو و گسترش هر چه بیشتر معنای باقی یا بقایا از سوی دیگر، به تشکیل «وزارت بقایا» و منصب «وزیر بقایا» انجامید. در این دوران ، به کسری هر نوع مالیاتی باقی یا بقایا اطلاق می شد («بقایای مالیاتی شرکت سهامی قالی بافی »، سند ش فیش 00130008، محل در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ، 103ب ا آ آ ا، ش 240000856، و نمونه های بسیار دیگر؛
مجموعة اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله ، ج 5، ص 268؛
و نیز منابع دیگر همین مقاله ). به نظر می رسد که در دوران قاجار، پیش از عنوان «وزیر بقایا» (مظفرالدین قاجار، ج 1، ص 10، 265؛
سپهر، ص 253؛
امین الدوله ، ص 12؛
نظام السلطنه مافی ، ج 1، ص 257؛
اعتمادالسلطنه ، 1363ش ، ص 320، 381؛
صدیق الممالک ، ص 263، 339، 385، 392؛
اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367ش ، ج 3، ص 2045؛
مستوفی ، ج 1، ص 370، 428، 489، ج 2، ص 23) عنوان «امین بقایا» (صدیق الممالک ، ص 325، 343، 362؛
سدیدالسلطنه ، ص 139،140) به کار می رفته که بعدها سِمت زیردست وزیر بقایا را پیدا کرده است . تعبیر «معتمد بقایا» نیز در همین دوران به کار رفته است (نظام السلطنه مافی ، ج 1، ص 282، 284). شغل اصلی وزیر بقایا به گفتة مستوفی «گذراندن حساب صاحبجمعان و احیاناً وصول بقایای آنها» یعنی «باقی دار»ها ( سیاق معیشت در عصر قاجار ، ج 2، ص 357، 396؛
قس دهخدا، ذیل «باقی ») بود؛
بنابراین ، «مدعی العموم دولت » به شمار می رفت . در آغاز، متصدی این منصب را «داروغة دفتر استیفا» لقب داده بودند که وظایف خود را به کمک فرّاشانی چند اجرا می کرد (مستوفی ، ج 1، ص 370، پانویس 1). امین بقایا و وزیر بقایا زیر نظر وزیر دفتر (متصدی دفتر جمع و خرج ) کار می کردند. از «دستورالعمل »ها (کتابچه ای شامل مجموعة مقررات مالیاتی سالانة حاکمان ولایات ) بعد از جمع و خرج اولیه مبلغی با عنوان «باقی دستورالعمل » می ماند که می بایست صرف هزینه های محلی ـ مربوط به ولایت ـ می شد. سپس جمع و خرج دیگری صورت می گرفت که مبلغ باقیمانده را «باقی تحت دستورالعمل » یا «باقی تحت کتابچة دستورالعمل » می نامیدند (مستوفی ، ج 1، ص 422، 434) و موارد مصرف این باقی ، هزینه های فوق العادة بیوتات سلطنتی ، و گاه احداث ساختمانی تازه و یا مخارج فوق العادة دولتی بود (مستوفی ، ج 1، ص 394، 422). به همین سبب ، بخشی از خزانة مالیات را «خزانة بقایای مالیاتهای کشور» می نامیدند. عواید این خزانه از باقی دستورالعملهای حاکمان و باقی مالیاتی دیگر سازمانهای کشور به دست می آمد و در واقع حکم بودجه را داشت (مستوفی ، ج 1، ص 12، 393، ج 3، ص 479). «وزارت بقایا و محاسبات » به عنوان یکی از وزارتخانه ها و ادارات دولتی (سپهر، ص 45) هر هفته جلسه ای با عنوان «مجلس وزارت بقایا» تشکیل می داد و به برخی عرایض وزارت رسیدگی می کرد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367ش ، ج 3، ص 2100، 2045؛
صدیق الممالک ، ص 229). نام اعضای این وزارت گاه در برخی منابع ذکر شده است (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ص 50).اژة باقی در همین دوران در نظام مالیاتی دولت عثمانی نیز دیده می شود و کتاب دستور که مجموعة آیین نامة مالی اداری دولت عثمانی است ، در مادة 33 به «دفاتر خلاصات شهریه و دفترِ عموم محاسبات » سال اشاره کرده و نقصان ین مالیاتها را «باقی » نامیده است ( الدُستور ، ج 2، ص 9،نیز رجوع کنید به ص 14، 17ـ18، 21). در اواخر دورة قاجار، باقی یل مالیاتهای مستقیم ثبت می شد. این واژه بر پایة شواهد موجود تا 1353 ش در قانون مالیاتها به کار رفته است ( رجوع کنید به ایران . قوانین واحکام ، 1354 ش ، ص 296ـ 515؛
همو، 1353 ش ، ص 187)؛
اما در قانون مالیاتهای 1373 ش نشانی از آن دیده نمی شود و واژة بدهی جایگزین آن شده است (همو، 1373 ش ، ص 155).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) م . ر. آرونوا و ک . ز. اشرافیان ، دولت نادرشاه افشار ، ترجمة حمید امین ، تهران 1356 ش ؛
(3) محمودبن محمد آقسرائی ، تاریخ سلاجقه ، یا، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخبار ، چاپ عثمان توران ، تهران 1362 ش ؛
(4) ابن بی بی ، سلجوقنامه ، یا، الاوامر العلائیه فی الامور العلانیه ، چاپ محمد جواد مشکور، تبریز 1350 ش ؛
(5) ابن عذاری ، البیان المغرب فی اخبار اندلس والمغرب ، چاپ کولن و پرووانسال ، بیروت 1400/1980؛
(6) یعقوب بن ابراهیم ابویوسف قاضی ، کتاب الخراج ، بیروت 1399/1979؛
(7) احمد میرزا قاجار، تاریخ عضدی ، چاپ عبدالحسین نوایی ، تهران 1355 ش ؛
(8) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(9) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(10) همو، المآثرالا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(11) علی بن محمد امین الدوله ، سفرنامة امین الدّوله ، با مقدمة علی امینی ، چاپ اسلام کاظمیه ، تهران 1354 ش ؛
(12) ایران . قوانین و احکام ، قانون مالیاتهای مستقیم ، تهران 1353 ش ؛
(13) همو، قانون مالیاتهای مستقیم 1373، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی ، تهران 1373 ش ؛
(14) همو، مجموعة قانون مالیاتهای مستقیم ، گردآوری روح الله وهمن ، تهران ( 1354 ش ) ؛
(15) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، تهران 1371 ش ؛
ایلیا

(16) پاولوویچ پطروشفسکی ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(17) موهوب بن احمد جوالیقی ، المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی حروف المعجم ، چاپ احمد محمدشاکر، چاپ افست تهران 1966/1345ش ؛
(18) عطاملک بن محمد جوینی ، تاریخ جهانگشای جوینی ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1329ـ 1355/1911ـ1937؛
(19) محمدبن عبدوس جهشیاری ، کتاب الوزراء والکتّاب ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی ، قاهره 1357/ 1938؛
(20) محمدبن احمد خوارزمی ، مفاتیح العلوم ، چاپ ابراهیم ابیاری ، بیروت 1404/1984؛
(21) الدستور: ترجمه من اللغة الترکیة الی العربیة ، ترجمة نوفل افندی نعمه الله نوفل ، چاپ خلیل افندی خوری ، بیروت 1301؛
(22) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمدمعین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
(23) احمدبن داوود دینوری ، اخبارالطوّال ، چاپ عبدالمنعم عامر، چاپ افست بغداد ( تاریخ مقدمه 1379/ 1959 ) ؛
(24) هاشم رجب زاده ، آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضل الله همدانی ، تهران 1355 ش ؛
(25) رشیدالدین فضل الله ، تاریخ مبارک غازانی ، چاپ کارل یان ، لندن 1358/1940؛
(26) همو، جامع التواریخ ، چاپ بهمن کریمی ، تهران 1362 ش ؛
(27) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 11، تهران 1349 ش ؛
(28) عبدالحسین بن هدایت الله سپهر، مرآة الوقایع مظفری و یادداشتهای ملک المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1368 ش ؛
(29) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، سفرنامة سدیدالسلطنه : التدقیق فی سیرالطریق ، چاپ احمد اقتداری ، تهران 1362 ش ؛
(30) سیاق معیشت در عصر قاجار ، سیاق اول : حکمرانی و ملکداری (مجموعه ی اسناد عبدالحسین میرزا فرمانفرما) ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان ، تهران 1362ـ1363 ش ؛
(31) محمدبن محمود شمس الدین آملی ، نقائس الفنون فی عرایس العیون ، چاپ ابوالحسن شعرانی ، تهران 1377؛
(32) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستورالکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علی زاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(33) هلال بن محسن صابی ، رسوم دارالخلافة ، چاپ میخائیل عوّاد، بیروت 1406/1986؛
(34) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛
(35) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(36) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفادقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش ؛
(37) بهرام فره وشی ، فرهنگ فارسی به پهلوی ، تهران 1358 ش ؛
(38) فضل الله بن روزبهان ، سلوک الملوک ، چاپ محمدعلی موحد، تهران 1362 ش ؛
(39) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(40) حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران 1361 ش ؛
(41) عبدالله بن محمد کاشانی ، تاریخ اولجایتو ، چاپ مهین همبلی ، تهران 1348 ش ؛
42- آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشید یاسمی ، تهران 1351 ش ؛
(43) محمد کلانتر، روزنامة میرزامحمد کلانتر فارس ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1362 ش ؛
(44) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الأخبار ، چاپ عبدالحیّ حبیبی ، تهران 1347 ش ؛
(45) عبدالله بن محمد مازندرانی ، رسالة فلکیّه ، چاپ والترهینتس ، ویسبادن 1331/ 1952؛
(46) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 ش ؛
(47) مجموعة اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله ، ج 5، چاپ کریم اصفهانیان ، علی اصغر عمران و قدرت الله روشنی ، تهران 1357 ش ؛
(48) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360 ش ؛
(49) مظفرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامة فرنگستان ، ج 1: سفراول ، چاپ امیرشیرازی ، تهران 1363 ش ؛
(50) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیّة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ؛
(51) علی بن احمد منتجب الدین بدیع ، کتاب عتبة الکتبه : مجموعة مراسلات دیوان سلطان سنجر، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال ، تهران 1329 ش ؛
(52) جلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی ، یا، روزنامة ملاجلال ، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران 1366 ش ؛
(53) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ،چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1368 ش ؛
(54) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372 ش ؛
(55) حسین قلی نظام السلطنه مافی ، خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی ، چاپ معصومه مافی ... ( و دیگران ) ، تهران 1362 ش ؛
(56) جی .اف .پی . هاپکینز، النظم الاسلامیة ، ترجمة امین توفیق طیبی ، تونس 1980.

/ نادیا برگ نیسی /