بریگاد قزاق ، واحد سواره نظام ارتش ایران از زمان ناصرالدین شاه (حک :1264ـ1313) تا دورة احمدشاه (حک : 1287ـ1304 ش ) براساس نمونة واحد قزاقهای ارتش روسیه . بریگاد، واژه ای فرانسوی ، برابر تیپ و شامل چند واحد نظامی به سرکردگی یک سرتیپ است .

پیشینه . پس از شکستهای پیاپی ایران از روسیه در زمان فتحعلی شاه (حک : 1212ـ1250) و لشکرکشی بی نتیجة محمدشاه (حک : 1250ـ1264) به هرات ، همچنین شکست ایرانیان از انگلیسیها در جنوب و از ترکمانان مرو در اوایل دورة ناصری ، قشون ایران از هم فروپاشید. ناصرالدین شاه که در اندیشة تشکیل ارتش نوین بود، در دومین سفر به اروپا در ایروان با هنگ سوار قزاق روبرو شد که با لباس متحدالشکل در طولِ مسیر، تشریفات نظامی به جا می آوردند و نظمشان نظر وی را جلب کرد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ،ج 4، ص 2382). ازینرو در تفلیس برای تشکیل واحد سواره نظام قزاق با دوک بزرگ میشل پاولویچ مذاکره کرد و با موافقت تزار، نخستین هیئت روسی به فرماندهی کلنل دومانتویچ همراه با سه افسر و پنج درجه دار قزاق در 1296

به تهران آمدند (پاولویچ ، ص 280ـ281؛ اعتمادالسلطنه ، همانجا). همچنین تزار هزار قبضه تفنگ و چند توپ برای دو توپخانة سبک به ناصرالدین شاه اهدا کرد (کرزن ، ج 1، ص 745(.

دومانتویچ مأمور تشکیل گروه حفاظت ویژة شاه ، مرکب از پانصد قزاق بود (محبوبی اردکانی ، ص 722) که بنا به قرارداد میان فرمانده روسی و دولت ایران ، امتیاز آن به شاه اختصاص داشت . بدین ترتیب ، گارد قزاق از نیروی نظامی دولتی جدا می شد (براون ، ص 240، پانویس 1). دومانتویچ با وجود مخالفتهای رجال ایرانی ، نیروی قزاق را از ایرانیان مهاجر قفقازی که در جنگهای ایران و روس شرکت داشتند تشکیل داد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 4، ص 2382؛ همو، 1363 ش ، ص 148؛ کاظم زاده ، ص 154). نخستین مراسم سان و رژه در رمضان 1296 در برابر ناصرالدین شاه برگزار شد (اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 4، ص 2393). شاه خشنود از انضباط قزاقها، دومانتویچ را مورد تحسین قرار داد. در 1299 قرارداد دومانتویچ به پایان رسید و شاه بیدرنگ آن را تجدید کرد. اما اختلاف دومانتویچ با زینوویف ، وزیرمختار روسیه ، موجب بازگشت وی به روسیه شد (کاظم زاده ، ص 154). پس از او ستاد ارتش قفقاز کلنل چارکوفسکی را برای سه سال به فرماندهی گارد قزاق برگماشت (براون ، ص 245). در قراردادی که میان میرزاسعیدخان ، وزیر خارجة ایران ، و وزیرمختار روسیه برای استخدام دومین هیئت به امضا رسید، ضمن تعیین حدود اختیارات و وظایف فرمانده قزاق ، بنابر فصل هفتم این قرارداد، گارد قزاق می بایست زیر نظر وزارت جنگ ایران قرار می گرفت (همان ، ص 246). در دورة فرماندهی چارکوفسکی قزاقخانه توسعه یافت و بریگاد قزاق نام گرفت . تشکیل دستة موزیک و تغییر محل قزاقخانه از اردوگاه داودیه به قصر قاجار از تحولات دورة فرماندهی کلنل چارکوفسکی بود (سپهر، ص 119؛ محبوبی اردکانی ، ص 723). چارکوفسکی نیز پس از پایان قرارداد سه سالة خود در 1303، به روسیه بازگشت و کوزمین کاراوایف ، که پرنس دالگوروکوف ، وزیر مختار وقت روسیه ، حامی وی بود، به فرماندهی بریگاد رسید (کاظم زاده ، ص 247)؛ اما پس از کاراوایف و جایگزینی کلنل شنه اور در 1308، بریگاد قزاق تضعیف شد (کاظم زاده ، همانجا). در 1309 و در تظاهرات بر ضد امتیازنامة رژی ، بریگاد که تحت فرمان یک درجه دار قزاق و تنها امید ناصرالدین شاه برای سرکوبی بود، وارد عمل نشد (کاساگوفسِکی ، ص 191ـ 192). ظاهراً شنه اور به دستور بوتزوف ، وزیر مختار روسیه ، از بریگاد برای مقابله با اعتراض کنندگان ، استفاده نکرد (کاظم زاده ، همانجا). در 1312 کلنل کاساگوفسکی به فرماندهی بریگاد قزاق گمارده شد. او قزاقخانه را با عنوان «بریگاد قزاق اعلیحضرت همایونی » از وزارت جنگ جدا کرد و در جریان سوء قصد به ناصرالدین شاه در 1313، با برقراری نظم و آرامش در پایتخت ، زمینة ورود مظفرالدین شاه (حک : 1313ـ1324) را فراهم کرد (سپهر، ص 119ـ120). او که از سوی امین السلطان * مأمور حفظ نظم بود، به بهانة ورود سفیر کبیر عثمانی ، حضور قزاقها را در شهر توجیه کرد (کاساگوفسکی ، ص 36) و همزمان ، گزارش وقایع را به سفارت روس فرستاد (همان ، ص 36ـ37). شاه جدید نیز برای قدردانی از خدمات کاساگوفسکی ، پیش از تاجگذاری ، تمثال جواهرنشانی به او اهدا کرد (همان ، ص 84) و درنخستین سفرش به روسیه برای او از تزار درجة سرتیپی

گرفت (سپهر، ص 120). در این دوره ، به سبب سیاستهای امین السلطان ، اختیارات فرمانده بریگاد افزونتر شد (مستوفی ، ج 2، ص 259). اما در 1314 مظفرالدین شاه با لغو فصل هفتم قرارداد ( رجوع کنید به سطور پیشین ) بریگاد را به فرمان خوددرآورد (کاساگوفسکی ، ص 119ـ120). به هر حال فرمانبرداری بریگاد از شاه نیز ظاهری بود و بدون اجازة سفارت روسیه هیچ اقدامی نمی کرد (امین الدوله ، ص 276). در این هنگام ،با برکناری امین السلطان ، فرمانفرما ـ وزیر جنگ دولت جدید ـ اعتبارات بریگاد را قطع کرد و 150 قزاق سوار را برای قرنطینة طاعون به خراسان فرستاد (کاظم زاده ، ص 286). کاهش نیروی بریگاد در مرکز و بی توجهی به درخواستهای کاساگوفسکی (همان ، ص 287) بر دامنة اختلاف فرمانده قزاق و وزیر جنگ افزود (کاساگوفسکی ، ص 188ـ194). با اینهمه ، کاساگوفسکی با پشتیبانی مظفرالدین شاه مدت نه سال در ایران ماند (سپهر، ص 120) و عمارت قزاقخانه را در شمال میدان مشق ( حوالی میدان امام خمینی کنونی ) بنا کرد (محبوبی اردکانی ، ص 723). به نظر می رسد که در این مدّت ، مراسم سالانة رژه در میدان مشق و در حضور شاه انجام می شده است (افضل الملک ، 1361 ش ، ص 258ـ259). در 1322، پس از رفتن کاساگوفسکی ، کلنل چرنوزوبوف به فرماندهی بریگاد قزاق رسید. اولین اقدامات او تشکیل یک گردان پیاده ، تأسیس بیمارستانی به سرپرستی پزشکی روسی و مدرسة قزاقخانه بود (سپهر، ص 120؛ ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 654). در دورة محمدعلی میرزا (حک : 1324ـ 1328) دشمنی شاه جدید با مشروطیت ، که برای حفظ آن سوگند خورده بود، آغاز شد (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 2، ص 143ـ144). در این زمان ، چرنوزوبوف پس از ثابت شدن چند فقره سوءاستفادة مالیِ او، ناگزیراز ایران رفت و فرمانده جدید بریگاد، ولادیمیر پلاتونوویچ لیاخوف به تهران آمد (کاظم زاده ، ص 475). لیاخوف از آغاز با مشکلات بسیاری روبرو شد ( کتاب آبی ، ج 1، ص 63). از یک سو دولت ایران از پرداخت حقوق قزاقان ناتوان بودو از دیگر سو، مجلس اول با او و بریگاد مخالفت می کرد (کاظم زاده ، ص 475؛ کتاب آبی ، ج 1، ص 63) تا سرانجام در پی اختلاف شاه و مجلس ، با موافقت شاه در 1326، لیاخوف مجلس را به توپ بست و محمدعلی شاه او را به حکومت نظامی تهران برگزید (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 2، ص 157ـ160؛ کتاب آبی ، ج 1، ص 242ـ243؛ براون ، ص 213ـ223).

گرچه محمدعلی شاه در پایتخت مشروطه خواهان را سرکوب کرد، اما مبارزه با استبداد ابتدا در تبریز و سپس در شهرهای دیگر آغاز شد. با حرکت نیروهای ملیّون به تهران ، لیاخوف با750 تن قزاق ، پنجهزار سپاهی منظم ایلات و پنج توپ به رویارویی با آنان پرداخت (براون ، ص 320ـ329). قزاقها سه روز در قزاقخانه مقاومت می کردند ( کتاب آبی ، ج 3، ص 687) تا اینکه در 26 جمادی الثانیة 1327 لیاخوف به قزاقهای ایرانی فرمان آتش بس داد (همان ، ص 619). در همان روز سفیر روس برای حفظ قزاقخانه نماینده ای نزد سران ملیّون در بهارستان فرستاد و شرایط تسلیم لیاخوف را با آنان در میان نهاد (همان ، ص 682ـ683). در 27 جمادی الثانیه با پناهندگی محمدعلی شاه به سفارت روس و سپس برکناری وی ، لیاخوف خود با سران ملیون از جمله سردار اسعد در بانک شاهنشاهی وارد مذاکره شد (براون ، ص 347ـ 348) و مقرر گردید که زیر نظر محمدولی خان تنکابنی ، سپهدار اعظم وزیر جنگ ، به خدمت ادامه دهد (کاظم زاده ، ص 525؛ کتاب آبی ، ج 3، ص 684(

در 1328، لیاخوف با پایان یافتن مأموریت سه ساله اش به روسیه بازگشت و کلنل وادبولسکی به فرماندهی بریگاد منصوب شد. او قزاقخانه را توسعه داد و فوج تبریز و اردبیل را تأسیس کرد (سپهر، ص 120) و به نیروی قزاقهای استرآباد و گرگان نیز افزود. وادبولسکی در آخرین سال اقامت در ایران به ژنرالی رسید و با آغاز جنگ جهانی اول (1333ـ1337/ 1914ـ 1918) داوطلبانه به جبهه رفت و معاون او، کلنل پرزورکوویچ ، فرمانده بریگاد شد (همان ، ص 120 و 123). در همین هنگام ، متفقین به منظور جلوگیری از نفوذ عثمانیها و برای تشکیل جبهه ای در غرب ایران ، بریگاد قزاق را تقویت کردند و در نتیجه دیویزیون (لشکر) قزاق جایگزین بریگاد قزاق و ژنرال بارون مایدل به فرماندهی آن منصوب شد. او آتریاد (واحد) مشهد، اصفهان ، گیلان ، مازندران و همدان را ایجاد کرد (همان ، ص 120). پس از انقلاب 1917 (1336) و روی کار آمدن حکومت موقت در روسیه بارون مایدل از فرماندهی لشکر قزاق برکنار و سرهنگ کلرژه به ایران فرستاده شد (همان ، ص 121؛ بهار، ج 1، ص 74). او گرفتار درگیریهای دو دولت روس و انگلیس در ایران شد؛ و دولت انگلیس از بیم گسترش افکار انقلابی در میان قزاقها و ایران تصمیم گرفت که کلرژه را برکنار کند. همگامی میرزاحسن خان مشیرالدوله * ، وزیر جنگ ، در به رسمیت نشناختن فرمانده جدید دیویزیون قزاق ، زمینه را برای کودتایی بر ضد کلرژه با کمک کلنل استاروسلسکی ، معاون فرماندهی لشکر قزاق ، و کلنل فیلارتف ، فرمانده آتریاد همدان ، فراهم کرد که رضاخان ، فرمانده گردان پیادة آتریاد همدان ، در اجرای آن همکاری کرد. بدین ترتیب ، کلرژه در 1336 ناگزیر، کناره گرفت و فرماندهی به استاروسلسکی واگذار شد (بهار، ج 1، ص 75ـ77). استاروسلسکی که احمدشاه او را به درجة سرداری رسانده بود، به نظارت انگلیسیان در امور قزاقخانه تن نداد، ازینرو انگلستان که پس از انقلاب اکتبر بر قدرتش در ایران افزوده شده بود، در صدد محدود کردن افسران روسی برآمد. با ظهور نهضت جنگل در گیلان و مازندران ، میرزا حسن خان مشیرالدوله ، نخست وزیر، استاروسلسکی را برای سرکوب جنگلیها به مازندران فرستاد. قزاقها پس از راندن آنان از مازندران ، رشت را هم تسخیر کردند، اما با استعفای مشیرالدوله و روی کار آمدن فتح الله اکبر سپهدار * رشتی ، روسها از ادامة نبرد با جنگلیها خودداری ورزیدند، زیرا ظاهراً استاروسلسکی دریافت که اقدام بر ضد نهضت جنگل به سود انگلیس است (بهار، ج 1، ص 80). ازینرو لرد کرزن در سخنرانی خود در مجلس اعیان انگلستان ، فرمانده لشکر قزاق را به تبلیغات بر ضد انگلستان و سوءاستفادة مالی متهم کرد (1920) و یادآوری نمود که او با وجود برتری نیرو، از ادامة نبرد با جنگلیها خودداری کرده است (قائم مقامی ، ص 171، حاشیه ).

احمدشاه ظاهراً به اصرار انگلستان ناگزیر به خدمت استاروسلسکی در ایران پایان داد و در 8 آبان 1299 بیانیة رئیس الوزرا که از برکناری استاروسلسکی خبر می داد، منتشر شد. با رفتن استاروسلسکی ، برای اولین بار فرماندهی لشکر قزاق به یک ایرانی یعنی سردار همایون ، نوة قاسم خان والی ، سپرده شد (مستوفی ، ج 3، ص 176). سردار همایون تا کودتای 3 اسفند 1299 رئیس دیویزیون قزاق و رضاخان میرپنج فرمانده آتریاد تهران بود. در این تاریخ و پس از کودتا رضاخان از احمدشاه لقب سردار سپه گرفت و به فرماندهی دیویزیون قزاق رسید.

در اسفند همان سال ، بریگاد مرکزی را در دیویزیون قزاق ادغام کردند و با انحلال پلیس جنوب (1300 ش ) و ادغام ژاندارمری در قزاقخانه قشون متحدالشکل ایران تشکیل شد که اساس آن سازمان قزاقخانه بود (کرونین ، ص 724 ـ 725(.

تشکیلات و تسلیحات . بریگاد قزاق که در آغاز دو فوج سوار و یک دسته موزیک داشت ، در 1302 فوج سوار دیگری بر آن افزوده شد و در 1309 گردان پیادة آن تشکیل شد. از 1317 بریگاد دارای یک نیروی رسمی 500 ، 1 نفری شامل چهار هنگ سواره نظام و دو گردان توپخانه و یک گردان پیاده نظام بود (قائم مقامی ، ص 96ـ102). در 1326، لیاخوف با اجازة محمدعلی شاه 250 نفر دیگر را به استخدام قزاقخانه درآورد (مامونتوف ، ص 325). با تشکیل فوجهای قزاق تبریز، استرآباد و پس از آن آتریادهای مشهد، بابل ، رشت ، اردبیل ، همدان و ارومیه بریگاد به لشکر قزاق تبدیل شد.

تسلیحات بریگاد بیشتر روسی و تفنگهای بِرْدان بود که بخشی خریداری و قسمتی از سوی تزار به رسم هدیه به ایران فرستاده می شد. قورخانه نیز بخشی از مهمات آن را تأمین می کرد (همان ، ص 320ـ323).

بودجة بریگاد قزاق . مخارج بریگاد قزاق در دورة ناصری از خزانة دولت پرداخت می شد. در دورة مظفرالدین شاه مشکلات مالی موجب تأخیر در پرداخت حقوق قزاقها شد. قرضة 1318 درآمد گمرک شمال ایران را در اختیار روسها نهاد، و مقرر شد که بودجة بریگاد از همین اعتبار تأمین شود (جمال زاده ، ص 152؛ پاولویچ ، ص 281ـ282). از آن پس بریگاد دیگر گرفتار تنگنای مالی نشد (مامونتوف ، ص 325).

پوشاک بریگاد. لباس هنگ گارد چرکزی قرمز (چرکسی : قبای تک دکمه )، قبا و کلاه پوست سفید، چکمه ، قمه و شوشکه بود. افراد سایر هنگها چرکزی سورمه ای و کلاه پوست مشکی می پوشیدند (سپهر، ص 119). در 1300، رضاخان لباس قشون متحدالشکل را که نیمتنه ، چکمه و کلاه پوستی لبه دار (مانند کلاه پهلوی ) بود جایگزین لباس قزاقها کرد. او حتی احمدشاه و ولیعهدش ، محمدحسن میرزا، را نیز به پوشیدن لباس متحدالشکل نظامی که خود مبتکر آن بود، واداشت (بهار، ج 1، ص 168، 180ـ181).

پرچم بریگاد. در دورة ناصرالدین شاه ، بریگاد قزاق پرچمی داشت از پارچة سفید و مستطیل شکل که در وسط آن رنگهای سیاه ، سبز و قرمز به موازات هم قرار می گرفتند و در قسمتِ سبز، برروی تکة بیضی سفیدی ، تصویر طلایی شیر و خورشید نقش بسته بود (افضل الملک ، کرّاسة المعی ، ج 3، ص 2228 ،2248؛ طاهری شهاب ، ص 63(

---

منابع :
(1) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(2) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(3) غلامحسین بن مهدی افضل الملک ، افضل التواریخ ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان ، تهران 1361 ش ؛
(4) همو، کرّاسة المعی ، نسخة عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة شمارة 1 مجلس شورای اسلامی ، ش 1516؛
(5) علی بن محمد امین الدوله ، خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدّوله ، چاپ حافظ فرمانفرمائیان ، تهران 1341 ش ؛
(6) ادوارد گرانویل براون ، انقلاب ایران ، ترجمه و حواشی احمدپژوه ، تهران 1338 ش ؛
(7) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران 1357 ش ؛
(8) م . پاولویچ ، «بریگاد قزاق »، ترجمة یحیی شهیدی ، بررسیهای تاریخی ، سال 7، ش 6 (بهمن و اسفند 1351 ش )؛
(9) محمدعلی جمال زاده ، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران ، تهران 1362 ش ؛
(10) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ : 1918ـ1914 ، تهران 1336 ش ؛
(11) محمدطاهری شهاب ، «بیرقهای دورة ناصری »، مجلة وحید ، سال 2، ش 6، (خرداد 1344)؛
(12) جهانگیر قائم مقامی ، تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران ، تهران 1326 ش ؛
(13) و. ا. کاساگوفسکی ، خاطرات کلنل کاساگوفسکی ، ترجمة عباسقلی جلی ، تهران 1355 ش ؛
(14) فیروز کاظم زاده ، روس و انگلیس در ایران 1864ـ 1914، پژوهشی دربارة امپریالیسم ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1354 ش ؛
(15) کتاب آبی : گزارشهای محرمانة وزارت امور خارجة انگلیس دربارة انقلاب مشروطة ایران ، چاپ احمد بشیری ، تهران 1362ـ 1369 ش ؛
(16) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362 ش ؛
(17) ن . پ . مامونتوف ، بمباران مجلس شورای ملی در سال 1326 هجری قمری ، حکومت تزار و محمدعلی شاه ، ترجمة شرف الدین قهرمانی ، چاپ همایون شهیدی ، تهران 1363 ش ؛
(18) حسین محبوبی اردکانی ، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 2، تهران 1368 ش ؛
(19) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360 ش ؛
(20) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش ؛


(21) Stephanie Cronin, "Opposition to Reza Khan within the Iranian Army, 1921-26", Middle Eastern Studies , vol. 30, No. 4, (Oct. 1994).

/ مهین فهیمی /