بُرَیده ، مرکز کنونی بخش القصیم در عربستان سعودی . برکرانة چپ وادی الرُّمَه و در مغرب محلی که وادی به شنزار نَفُوذالسِّر می پیوندد، واقع شده است . شهر بر فراز یکی از رشته تپه های شنی نَفوذ بریدة ، 25 کیلومتری شمال شهر عُنَیْزه ، یعنی رقیب دیرینش بر کرانة دیگر «وادی »، قرار دارد. در جلگه های پَستِ رسوبی پراکنده میان تپه های شنی نفوذ بریدة ، باغها ودهکده هایی هست که مجموعاً خُبُوب (جمع خَبّ) خوانده می شوند. این تکّه زمینهای حاصلخیز، بر اثر سیلابهای وادی پدید آمده اند و از همین منبع است که آبی فراوان برای آبیاری این زمینها فراهم می آید.

ارتفاع شهر از سطح دریا، در فرودگاه 610 متر است . در شمال و غرب شهر، چراگاههایی خرّم و معدنی بزرگ از نمک مرغوب وجود دارد که در گذشته موجب شده بود شهر به صورت بازاری معروف برای معاملات اسب و شتر و حتی گاو درآید. وجود دام و محصولات کشاورزی و آب فراوانی که از خُبوب به دست می آمد، و نیز قرار گرفتن بر سر راه بصره ـ مدینه ، شهر را به یکی از مهمترین مراکز بازرگانی عربستان تبدیل کرد. سکنة شهر که آمیزه ای از قبایل اسکان یافتة حَرْب ، عَنزَه ، مُطَیْر، عُتَیبه و بنی تمیم بود، در سراسر دنیای عرب به سوداگری مشغول بودند و بریدیهای منتسب به اتحادّیة قبیله ای عُقَیل ، از قاهره تا بمبئی ، به عنوان رَمه دار و کاروانسالار شهرت داشتند.

چگونگی پیدایش شهر بدرستی معلوم نیست . یاقوت از بریده به عنوان آبشخوری از آنِ بنوضَبینه از قبیلة عَبسْ نام برده است . جغرافیدانان مسلمان معاصر چون خانْجی و ابن بُلَیْهِد همین نام را منشأ نام فعلی شهر دانسته اند. اما در درست بودن این انتساب ، بدون شواهد بیشتر و تنها بدین دلیل ، جای تردید است . تاریخ بنای شهر در هیچ منبع معتبری ذکر نشده است ، اما بنابر روایتهای محلّی و نیز گفتة جهانگردان غربی ، قرن دهم احتمالی معقول به نظر می رسد. کاسکل تاریخ بنای شهر را 950 نوشته اما منبع خود را ذکر نکرده است . ابن بِشْر، تاریخنویس برجستة عربستان مرکزی امروزی ، نام این شهر را نخستین بار به عنوان قدرتی سیاسی ذکر کرده است ، و به آن در باب جنگ میان بُرَیده و عُنیزه در 1107، اشارة مختصری می کند.

قسمت اعظم تاریخ محلی بریده دربرگیرندة سرگذشت چهار خاندان و مشارکت مستقل یا انفرادی آنان به صورت حاکمان ولایتی در امور سیاسی عربستان مرکزی است . نخستین خاندان ، آل الدُّرَیبی (یا شاید البُریدی ، رجوع کنید به ابن لَعْبون ، ص 22) از عشیرة عَناقِر، از قبیلة بنوتمیم بود. نیای ایشان رشیدالدریبی ، به قول کورانسس ، بنیانگذار شهر بریده بوده است . دربارة این خاندان تنها می دانیم که با آل عُلَیّان ، از عشیرة عناقر، یعنی عموزادگان خود، به جنگی خانمانسوز دست زدند. نبرد طولانی با عنیزه ، آل الدریبی را ناچار کرد که در 1182 از آل سعود درخواست کمک نظامی کنند. با این کار شهر بریده پس از اندکی به سعودیان وابسته شد، آل علیّان قدرت را در دست گرفت ، و بخش القصیم صحنة نبردی طولانی میان آل رشید از جبل شَتِّر و آل سعود گردید.

آل عُلیّان از 1189 تا1280، گاه به عنوان کارگزاران آل سعود و گاه در سایة حمایت اشغالگران ترک و مصریِ حجاز، بر بریده حکومت کردند. چون بر ایشان اعتمادی نبود، جَلْوی بن تُرکی آل سعود از 1265 تا 1270 به حکومت القصیم ، خاندان مُهَنّا از طایفة آل أباالخَیْل متعلق به قبیلة عنزه ، از 1280 تا 1326 به حکومت شهر بریده منصوب شدند.

آل علیّان و آل اباالخیل خدمت به آل سعود را بر مطامع خود نسبت به قدرت محلی ، مقدم نداشتند. به همین جهت در اثنای جنگ درازی که میان آل سعود و آل رشید در گرفته بود، ریاکارانه به هر دو ارباب خود به طور مساوی خدمت می کردند.

چون سرانجام در 1326، آل سعود القصیم را به چنگ آوردند، عبدالله بن جَلوی از آل سعود را، که فرزند حاکم پیشین و مردی مخوف بود، به حکومت القصیم در بریده گماردند تا دسیسه های محلی را در این ناحیة سوق الجیشی یکباره از میان بردارد. جانشینان عبدالله ، ابتدا پسر عمش ، عبدالعزیزبن مساعد آل سعود حاکم بعدی حائل ، و سپس عبدالله بن عبدالعزیزبن مساعد، حاکم بعدی ایالت شمالی ، بودند.

وجود اغتشاش در سالهای پیش از تحکیم پایه های سلطنت ملک عبدالعزیز آل سعود، سبب کاهش پیشرفت و گسترش تجارت شهر بریده شد. پس از آن هم فتح الحَسا و حجاز که دسترسی نامحدود عربستان مرکزی را به بندرهای دو سوی ساحل تأمین می کرد، موجب کاستی داد و ستد بازرگانی در القصیم شد. از 1333 ش ، تخریب معروفترین آثار شهر، یعنی باروهای آن و قلعة آل مهنّا، و نیز احداث ساختمانهای نوبنیاد دولتی ، مدارس ، و بیمارستانهای جدید، چهرة خشن شهر را تغییر داده است . اینک ، تنها میدان بزرگ بازار الجَرَده و دکانهای خیابانهای تنگ و پر پیچ و خم ناحیة غربی یاد آور آن مرکز بزرگ بازرگانی در گذشته است . جمعیت نسبتاً ثابت شهر، حدود 25 تا 30 هزارتن است که تقریباً نیمی از آنان در روستاهای خبوب سکونت دارند.

---

منابع :
(1) ابن بشر، عنوان المجد ، مکه 1349؛
(2) ابن بلیهد، صحیح الاخبار ، قاهره 1951ـ1953؛
(3) ابن لعبون ، تاریخ ، مکه 1357؛
(4) محمد امین خانجی ، منجم العمران ، قاهره 1907؛
(5) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873؛


(6) M. v. Oppenheim, E. Brخunlich, and W. Caskel, Die Beduinen , Leipzig and Wiesbaden 1939-1952;
(7) Philby, Arabia of the Wahhabis , London 1928.

/ ر. هدلی ( د.اسلام ) /