بَرید(1) ، از سازمانهای اداری در حکومتهای اسلامی . این سازمان وظیفة ارتباط میان مراکز حکومت و ولایات و تسریع در گزارش اخبار و رویدادهای مهم سیاسی ، ارسال نامه ها و پیامها، حمل و نقل کالاهای دولتی و گاه خصوصی ، به مقصد رسانیدن مأموران ، و ابلاغ فرمانهای حکومتی را بر عهده داشته است (خوارزمی ، ص 63؛ قدامة بن جعفر، ص 11؛ طبری ، سلسلة دوم ، ص 1035؛ بلاذری ، ص 450؛ ابن طقطقی ، ص 129؛ ابن اثیر، ج 4، ص 448، ج 5، ص 156، ج 6، ص 245؛ متز، ج 1، ص 97(.

بحث لغوی . وجه اشتقاق واژة «برید» کاملاً شناخته نیست ؛ آنچه تقریباً مسلّم می نماید این است که کلمه ، اصل عربی ندارد. این نکته از دیرباز نزد لغویّون پارسی و تازی معلوم بوده است ، چنانکه بیشتر آنان این کلمه را معرّب دانسته اند؛ اما قول آنان دایر بر اینکه «برید» گونة کوتاه شده و برگشتة واژة فارسی «بُریده » در ترکیب ( دُم ) «بُریده » یا «بُریده ( دُم ) » است ، زیرا به زعم آنان دُم اسبان و استران چاپار را می بُریدند تا شناخته شوند و نیز سبک و چابک گردند (ابن منظور، ذیل «برد»؛ نیز رجوع کنید به ثعالبی ، ص 398؛ یاقوت حموی ، ج 1، ص 37؛ خوارزمی ، ص 63؛ مقریزی ، ج 1، ص 226)، از نوع فقه اللّغة عامیانه است و ارزش اعتنا ندارد.

دو پیشنهاد قابل ذکر، که دربارة ریشه شناسی این کلمه ارائه شده ، عبارت است از : 1) «برید» اصطلاحی است بین النّهرینی و احتمالاً بازماندة واژة بابلی da ¦  bur که خود لهجه ای است از گونة قدیمی تر du ¦ (p)bura به معنای «پیک سریع ، اسب شتابان » (هُرن ، ص 28، پانویس 3؛ تسیمرن ، ج 1، ص 170)؛ 2) «برید» معرّب واژة لاتینی متأخّرِ dus ¦ vere به معنای «اسب چاپار» است (قس لاتینی : dus ¦ paravere به معنای «اسب بالاد، اسب جنیبت ، یدک » (والده و هوفمن ، ج 2، ص 757(.

واژة لاتینی dus ¦ vere مشتقی است از ریشة هند و اروپایی reidh- * به معنای «راندن ، در حرکت بودن »، که از آن واژه های آلمانی کهن : tan   r ، آلمانی جدید: reiten ، انگلوساکسون : dan ¦  r و انگلیسی : ride و غیره به جای مانده است که جملگی «راندن » معنی می دهند (قس انگلیسی : raid و road ، که واژة اخیر، علاوه بر «راه ، طریق »، تا قرن هفدهم در معنای «تهاجم ، یورش » نیز به کار می رفته است (والده و پکرنی ، ج 2، ص 348ـ 349).

با توجه به اینکه برخی از اصطلاحات دیوان برید و نظام پیغام رسانی در دورة اسلامی ، از نوع لغات دخیل ایرانی در عربی است (از قبیل : فَیج > پَیْگ ؛ فَروانَق ، فُرانِق > nak ¦ parva فارسی میانه < «پروانه » فارسی نو؛ اَشتکان ، صیغة جمعِ اَشتک به معنای «قاصد، فرستاده » > tak § as فارسی میانه ، بازمانده از اوستایی ta- § as به معنای «پیک ، قاصد»، بارتولومه ، ستون 260ـ261)، می توان احتمال داد که واژة «برید» نیز اصل ایرانی داشته باشد. وجه اشتقاقی که در اینجا ارائه می شود صرفاً جنبة پیشنهادی دارد و می توان آن را به سان یک احتمال در مدّ نظر داشت : گونة فارسی باستان «برید» را می توان به صورت : bara-vaida- * به معنای «برندة آگاهی ، حامل اطلاع و خبر» بازسازی کرد. جزء اول این ترکیب ، صفت یا مادة مضارع از ریشة bar- به معنای «بردن و حمل کردن » و جزء دوم یعنی vaida- * «آگاهی » از ریشة vaid- به معنای «آگاه شدن ، دانستن » است (قس ریشة اوستایی : d ¦ vae : «دانستن ، شناختن »، سنسکریت : vإda : «می داند، می شناسد»، vإda : «آگاهی ، ( ریگ ) ودا»، فارسی نو: نوید و غیره ).

ترکیبی که در اینجا پیشنهاد شده ، از نوع صفات مرکّبی است که جزء اول آنها را اسم فاعل یا مادة مضارع در معنای صفت فاعلی و جزء دوم را متمّم دستوریِ ترکیب تشکیل می دهد؛ مانند ترکیبات اوستایی : . aspa- ¦ baro «رانندة اسب » (قس فارسی باستان : asa-bara- : «سوار»)؛ - ¦ ra  . zao ¦ baro » برندة نثار نوشابه ای (= زوهر؛ قس اوستایی : .bara- ¦ ro  zao به همان معنی )؛ ar ndah- § . x ¦ baro «حامل یا دارندة فرّ»؛ فارسی باستان :

da-farna- n Vi اسم خاص به معنای «یابندة فرّ»؛ u- h raya-va ¦ Da اسم خاص به معنای «دارندة خواسته ها، (داریوش )».

از لحاظ تحوّل آوایی گونة باستانی bara-vaida- * به «برید»، باید گفت که در برخی از لغات فارسی ، در سنجش با گونة قدیمی تر آنها، مشاهده می شود که در میانِ کلمه ، ترکیب آوایی va- ¦ a به - ¦ -a و va- ¦  - به - ¦  - براثر ادغام ، تخفیف می یابد یا به سخن دیگر، حرف -v- حذف می شود، نظیر:

«زریر» (اسم خاص : برادر گشتاسب ) از اوستایی zairi-vaira- «دارندة زره زرّین »؛ «پاک » از فارسی میانه : k ¦ pava (قس سنسکریت : vaka- ¦ pa )؛ «وندیداد» از اوستایی : ta- ¦ va-da ¦ -dae ¦  v ؛ «می سراید» از اوستایی : vayati ¦ sra به همان معنی از ریشة sru- به معنای «شنیدن »؛ «باد» (فعل التزامی یا دعایی سوم شخص مفرد) از فارسی میانه : t ¦ bava ، از فارسی باستان ti ¦ bava (گونة دیگر «بَواد»)؛ «آرَد» (فعل مضارع ، سوم شخص مفرد) از فارسی میانه : d ¦ vare ¦ a از فارسی باستان barati ¦ a : «می آورد»، گونة دیگر: «آوَرد»؛ «زنده » از فارسی میانه : vandak ¦  z

مطابق این قاعدة تحول آوایی ، bara-vaida- * نخست به baraida- * ، سپس به d ¦ bare * و نهایتاً به «برید» تبدیل شده است ؛ یا bara-vaida- * < d ¦ barve * < d ¦  bar (قس فارسی نو: نوید که در کردی به صورت : d ¦  n درآمده است ).

وجه اشتقاق دیگر و شاید ساده تری که برای این واژه می توان درنظر گرفت این است که آن را گونة کوتاه شدة

صفت مفعولی ثانوی از مصدر بُردن (از ریشة bar- ) بگیریم . اینگونه صفتهای مفعولی با افزودن da ¦  - ( > فارسی میانه : tak ¦  - ) به مادة مضارع ساخته می شود، مانند آوریده در کنار آورده ؛ آهنجیده در کنار آهیخته ؛ افروزیده در کنار افروخته ؛ دوشیده ، در کنار دوخته و غیره . بدین ترتیب ، گونة فارسی میانة tak ¦  bar * را می توان بازسازی کرد که در اصل معنای آن «برده شده ، مسافت طی شده » بوده است که در فارسی ، با حذف مصوت آخر، به صورت «برید» باقی مانده و براثر تحوّل معنایی ، مفهوم «قاصد پیک » به خود گرفته است . آنچه احتمال صحّتِ این حدس را تا اندازه ای بیشتر می کند، کاربرد واژة «بریدگان » در معنای «مُسرِعان ، پیکها، نامه بران » در کتاب فارسنامة ابن بلخی (ص 93) است که وجود گونة tak ¦  bar * را در فارسی میانه نشان می دهد.

---

منابع :
(1) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(2) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/ 1992؛
(3) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غرر السیر، المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(4) محمدبن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن 1968؛
(5) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(6) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(7) Christian Bartholomae, Altiranischen wخrterbuch , Strassburg 1904, repr. Berlin 1961;
(8) P. Horn, Grundriss der neupersischen Etymologie , Strassburg 1893;
(9) A. Walde and J. B. Hofmann, Lateinisches Etymologiches wخrterbuch , II, 1822;
(10) A. Walde and J. Pokorny Vergleichendes Wخrterbuch der Indogermanischen Sprachen , II, 1927;
11- Zimmern, Bei Hirt Indogerm. Grammatik , I, Heidelberg 1921.

/ بهمن سرکاراتی /



پیشینه . برخی معتقدند که تأسیس دیوان برید در اسلام به ابتکار ایرانیانی بوده است که به اسلام گرویده بودند و در مراکز خلافت (مدینه و کوفه و شام ) می زیستند؛
و عده ای برید جهان اسلام را در سده های نخستین ، بیشتر بر گرفته از تشکیلات مشابه روم شرقی می دانند که ابتدا در شام و مصر معمول شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

از کاربرد واژة برید و اصطلاحات وابسته به آن در ایران باستان نشانی یافت نشده است ، اما چون در پاره ای از اشعار جاهلی (مثلاً اشعار امرؤالقیس ، 500 ـ540 ؟ میلادی ، ص 66؛
جاحظ ، ج 2، ص 291) آمده است ، احتمالاً در دورة جاهلیت و صدر اسلام ، این واژه از ایران و ناحیة حیره ـ که در آن هنگام زیر سلطة ایران بود ـ به دیگر سرزمینهای عرب نشین راه یافته است . رومیها با تقلید از تشکیلات خبررسانی رسمی ایرانیان ، چنین سازمانی را بنا نهادند. بدین منظور، منزلگاههایی احداث ، و چارپایانی آمادة حرکت فراهم کردند که استفاده از آن تنها به دولت اختصاص داشت ( د. ا. ترک ، ذیل واژه ) و بعدها در قانون تئودوسیوس ، امپراتور روم (حک : 379ـ395میلادی ) فرمانهایی در این باب صادر شد. در روم شرقی ، مهمترین وظیفة این سازمان خبررسانی و جاسوسی بود. این تشکیلات در زمان ژوستینیانوس امپراتور روم شرقی (حک : 527 ـ 565 میلادی )، مدتی از میان برداشته شد، اما بعدها مجدداً برقرار گردید؛
با وجود این ، به دلیل فشارهای مالی ، نظم اولیة خود را نیافت . بنابراین ، برید ایران و روم شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و مسلّماً به هنگام نخستین فتوحات اسلام ، این نهاد در روم وجود داشته است .

سابقة این نهاد دولتی را از ایران عهد هخامنشی (559 ـ 330 ق م ) می توان باز جست ، چنانکه داریوش اول (حک : 522 ـ 486ق م ) برای برقراری امنیت عمومی در ایالات ، تشکیلاتی بنیاد نهاد که در آن ، دبیر یا منشی مخصوصی بر «خِشَثْرَه پاون / خِشَثْرَه پَوان » (ساتْراپ /شهربان )های ولایات گماشت تا چشم و گوش شاه باشند و او را از جریان امور و رویدادهای مهم ولایات و نحوة اجرای فرمانهای ارسالی مرکز آگاه سازند. بدین منظور، و برای سهولت و سرعت جریان خبررسانی ، راههای هموار و منزلگاه برای قاصدان دولت به فواصل چهار فرسنگ احداث شد تا علاوه بر استفادة کاروانیان ، پیکها و چابک سوارانِ دولت ، نوشته ها و فرمانهای دولتی را سریعتر به مقصد برسانند (ابن طقطقی ، ص 129ـ130؛
پیرنیا، ج 2، ص 1489ـ1490، 1492؛
هوار، ص 72). به نوشتة گزنفون ، فاصلة این ایستگاهها بر مبنای توان روزانة یک اسب برای طی طریق تعیین شده بود. وی تأسیس راههای هموار را به کوروش بزرگ (حک : 559 ـ 529 ق م ) نسبت داده است (پیرنیا، ج 2، ص 1492ـ1493)، اما برخی منابع احداث راههای کاروانرو و نگهداری اسبهای بریده دم در این منزلگاهها و تشکیل دستگاه برید را به داریوش سوم (حک : 336ـ330ق م )، آخرین پادشاه سلسلة هخامنشی ، نسبت داده اند (ابن بلخی ، ص 55؛
حمزة اصفهانی ، ص 38؛
قلقشندی ، همانجا؛
ثعالبی ، ص 397 ـ 398). وظیفة اصلی این دستگاه ـ که تنها به دولت اختصاص داشت ـ خبررسانی سریع میان مرکز و ولایات تحت قلمرو حکومت بوده است . به گفتة دیاکونوف ، تشکیلات و شیوة حمایت و نگهبانی جاده های کاروانرو و بازرگانی دورة اشکانیان (256 ق م ـ 224 م ) در سطحی عالی بود (ص 73). آنان وارث نظام اداری حکومتهای پیشین ، یعنی هخامنشیان و سلوکیان (132ـ129ق م )، بودند. اما منابع دربارة دستگاه خبررسانی و جاسوسی دورة اشکانیان اطلاعی به دست نمی دهند. احتمالاً اشکانیان ،تحت تأثیر سنن و آداب و رسوم عشیرتی پِرنیان ، سازمان خاص و مستقلی در تشکیلات اداری شاهنشاهی پارت نداشته اند. بعلاوه گفتة دیاکونوف (ص 88 ـ 89) مبنی بر اینکه پارتها قادر نبودند دستگاه اداری شایان اعتمادی در سرزمینهای نوگشوده به وجود آورند، مؤید این مطلب است .

ساسانیان (226ـ651میلادی ) نیز، که آیین کشورداری را از هخامنشیان به ارث برده بودند، به گسترش این نهاد در قلمرو خود پرداختند (فرای ، ص 34)، زیرا کارگزاران برید از فرغانه تا شوش و از مدائن تا حیره و از بحرین تا مشکاب (مسکاب ) و در سراسر عربستان و شهرهای آن و شام ـ بعد از برقراری سلطة ایرانیان بر قلمرو رومیان ـ در رفت و آمد بودند و گاه از استرها (بغال البرید) استفاده می کردند (جاحظ ، ج 2، ص 291ـ292). همچنین یکی از مُهرهای چهارگانة خسرو انوشیروان (حک :531ـ579میلادی ) به دیوان برید اختصاص داشته است (بلاذری ، ص 450؛
جهشیاری ، ص 2؛
مسعودی ، ج 1، ص 294؛
هوار، ص 153ـ154).

برید در دورة امویان (41ـ132) . با گسترش قلمرو حکومتها، نهادی مانند برید اهمیت بیشتری یافت . تأسیس دیوان برید را در دوران اسلامی به معاویة بن ابی سفیان (حک : 41ـ60) نسبت داده اند (مسعودی ، ج 3، ص 4؛
ابن طقطقی ، 129؛
قلقشندی ، همانجا؛
ابن اثیر، ج 4، ص 13) و گاه در اشعار این دوران واژة بُرُد (جمع برید) و برید به کار رفته است به مثل در اشعار اخطل (ص 39) و قَتّال کلابی (ص 45) و اشعار بَعیث بن حُرَیْث (مرزوقی ، ج 1، ص 376). احتمالاً معاویه این نهاد را در ایران با دستیاری زیادبن ابیه (متوفی 53) بنیاد نهاد، که از سوی او حکومت فارس را بر عهده داشت و با زبان فارسی و نظام دیوانسالاری ایرانیان آشنا بود (دینوری ، ص 266؛
بلاذری ، ص 400ـ401؛
مسعودی ، ج 3، ص 6ـ7؛
محمدی ، ص 72ـ73؛
یعقوبی ، ج 2، ص 234). اما برید در مصر و شام ، که پیش از تصرف مسلمانان در قلمرو روم قرار داشت ، متأثر از تشکیلات اطلاع رسانی روم شرقی بود، ازینرو معاویه دربارة تأسیس دیوان برید با گروهی از دهقانان ایرانی و کارگزاران رومی مشورت کرد (قلقشندی ، همانجا؛
زیدان ، ص 185؛
محمدی ، ص 73؛
حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 342ـ343). مهمترین وظیفة این نهاد پیش از حکومت اموی جاسوسی و خبررسانی بود که در دوران حکومت اموی نیز ادامه یافت . در عهد عبدالملک بن مروان (حک : 65ـ85)، نظام برید در دیگر زمینه ها گسترش بسیار پیدا کرد (قلقشندی ، ج 14، ص 368) و به دلیل سود مالی که از قِبلِ حملِ نامه ها برای دولت حاصل می شد، مردم نیز امکان یافتند که برای ارسال نامه هایشان از آن استفاده کنند (حلاّ ق ، ص 99). اما احتمالاً در اینجا منظور از مردم بزرگان مملکت بوده است . در این دوران ، استفاده از برید دیگر به خبررسانی و حمل و نقل نامه ها و تعویض اسبها در ایستگاهها منحصر نبود، بلکه از آن برای حمل و نقل سپاهیان به هنگام جنگ استفاده می شد و تا آنجا اهمیت یافت که عبدالملک ، حاملان برید را در هر زمان می پذیرفت (همانجا). ولید اول (حک : 86 ـ 96) از این سازمان برای حمل و نقل مصالح تزیینی بناهای خود نیز استفاده می کرد و در دورة عمر دوم (حک : 99ـ101) به منظور نظارت بیشتر حکومت مرکزی بر قبایل عرب ساکن در خراسان ، تشکیلات برید مستحکمتر شد و هزینة آن بالا رفت (همانجا). قدیمترین سند دربارة تشکیلات برید نیز از همین دوران به دست آمده است . در حفریاتی که در نزدیکی سمرقند صورت گرفته ، سندی رسمی متعلق به سال 101 یافت شده است که وجود تشکیلات برید را در ماوراءالنهر نشان می دهد. این سند به نام سلیمان بن ابوالساری است که عمر دوم او را به این منصب گماشته بوده است (طبری ، سلسلة دوم ، ص 1364ـ1365).

برید در دورة عباسیان (132ـ656) . برید دورة عباسیان ، مانند دیگر تشکیلات اداری این خلافت ، به شیوة ساسانیان سازمان یافت (فرای ، ص 122ـ123). خبررسانی و جاسوسی همچنان مهمترین وظیفة این نهاد بود. از نصایح منصور (حک : 136ـ 158)، بنیانگذار واقعی خلافت عباسی ، به فرزند و جانشینش مهدی (حک :158ـ169)، بر می آید که وی اهمیت بسیاری برای این نهاد قائل بوده است (ابن اثیر، ج 6، ص 20). به گفتة ابن اثیر، او برای انتظام امورِ دولت ، چهار تن را لازم می دانست : قاضی ، صاحب شرطه ، صاحب خراج و صاحب برید که موظف بود اخبار سه تن دیگر را بدرستی به خلیفه برساند (ج 6، ص 26؛
کلیله و دمنه ، ص 21؛
فرای ، ص 125). اما ظاهراً این تشکیلات پاسخگوی نیاز نبوده است ، ازینرو مهدی به این نهاد توجه بیشتری نمود و در 166 در مسیر مکه و مدینه و یمن ایستگاههای برید احداث کرد و در آنها استران و شترانی فراهم آورد (ابن اثیر، ج 6، ص 73؛
بستانی ، ذیل واژه )، و به هنگام جنگ با رومیان ، بریدانی برگماشت که اخبار جنگ را بسرعت به او برسانند (قلقشندی ، ج 14، ص 368ـ369).

در روزگار هارون الرشید (حک :170ـ193)، دیوان برید با راهنمایی و درایت برمکیان نظمی تازه یافت و در مرکز همة ولایات سازمان برید تأسیس شد. اما ابویوسف قاضی (113ـ 182)، تشکیلات برید عصر خود را به سبب عدم صلاحیت متصدیان آن و تبانی آنها با والیان و قاضیان و مأموران مالی ، مختل دانسته است (ص 185ـ186).

دیوان برید در این دوران یکی از ادارات خاص بود و بررسی اوضاع و جریان امور، نظارت بر مأموران عالیرتبة ولایات ، تنظیم اخبار و گزارش آنها به مرکز، و نیز حمل و نقل وسایل متعلق به دولت و کاخ ، و اعزام مأموران را به مقصد بر عهده داشت . رئیس دیوان ، صاحب برید نامیده می شد و از میان افراد معتبر و معتمد انتخاب می گردید؛
ازینرو گاه خلفای عباسی خود ریاست برید را بر عهده می گرفتند و بر اوضاع و احوال مملکت اشراف می یافتند (زیدان ، ص 186) و در دورة برخی خلفا شبکة مخفی جاسوسی گسترش می یافت ، چنانکه مأمون عدة بسیاری را،در کسوتِ مبدل ، به جاسوسی گمارده بود (حتی ، ج 1، ص 412؛
تنوخی ، ج 3، ص 351ـ353). گاه برای ارسال اخبار از کبوتران نامه بر هم استفاده می شد (مسعودی ، ج 3، ص 469؛
ابن تغری بردی ، ج 2، ص 237 ـ 238) و مقارن حکومت مقتدر (حک : 299ـ320) آنگاه که فاطمیان آهنگ تصرف مصر کردند، وزیر او، علی بن عیسی (متوفی 334) شتران جمازه از بغداد به مصر فرستاد تا به وسیلة برید از رویدادهای روزانه آگاهی یابد (متز، ج 2، ص 535 ـ536).

شکوفایی اقتصادی و فعالیتهای تجاری در سده های سوم و چهارم ، ایجاد ایستگاههای برید و قرار دادن چارپایان آمادة حرکت در این ایستگاهها را برای استقرار امنیت در راههای تجاری و نظامی الزامی ساخت . به این ترتیب ، قدامة بن جعفر بغدادی (متوفی 337)، صاحب برید زمان مکتفی (حک :289ـ 295)، از اهمیت برید در راهها و ایستگاههایی که به مشرق و مغرب جهان اسلام منتهی می شد، بتفصیل سخن گفته و یادآور شده که برید دیوانی مستقل است و رئیس دیوان برید بایداز هر چیز با خبر باشد و به هر جایی راه داشته باشد (ص 11). در روزگار ضعف و قدرت خلفای عباسی نیز همچنان به امربرید توجه می شد، اما گاه به دلیل نفرتِ برخی خلفا، مانند مستنجد (حک : 555ـ566)، از جاسوسی (خفیه گری )، این تشکیلات از میان برداشته شده است ؛
در حالی که ناصر خلیفه (حک : 575 ـ622) که در درگیریهای سلجوقیان با خوارزمشاهیان اندک استقلالی یافته بود، عیون (بازرسان مخفی ) و خبرگزاران بسیار داشت و گاه خود به تجسس در امور می پرداخت (ابن طقطقی ، ص 370؛
ابن کثیر، ج 13، ص 115؛
هندوشاه بن سنجر، ص 325(

برید در ایرانِ عصر عباسی . خلفای عباسی برای ادارة سرزمینهای قلمرو خود، می بایست شبکة تشکیلات منظمی برقرار می کردند. مأموران عالیمقام اداری و نظامی ، بویژه مأموران مالی در ایالات دور دست ، برای آنکه متصدیان برید سوء استفاده های مالی و استقلال طلبی آنان را به مرکز گزارش نکنند، به طرق مختلف می کوشیدند تا مأموران را بفریبند و گاه نیز با آنان تبانی می کردند (برای نمونه رجوع کنید به ابن ابی طاهر، ص 72؛
ابن اثیر، ج 6، ص 382، 428). والیان گاه با استفاده از مأموران مخفیِ زیردستِ متصدیان برید، گزارشها را تغییر می دادند و چون این گزارشها علائم رمز میان فرمانروا و مأموران برید را نداشت ، به رغم وجود مهر مأمور برید، چندان در خور اعتماد نبود. گاه حکمرانان خود به تجسس می پرداختند، چنانکه یعقوب (حک : 247ـ265) بنیانگذار حکومت صفاریان (247ـ393) به این کار اقدام می کرد ( تاریخ سیستان ، ص 268) و عمرولیث (حک : 265ـ287)، افرادی را از جوانی برای خدمات در برید و جاسوسی تربیت می نمود (گردیزی ، ص 143؛
اشپولر، ج 2، ص 116). علاوه بر مأموران مخفی و جاسوسان ، سوارانی با عنوان «قاصد ساعی » یا «پیک » که مکلف بودند برخی نامه های محرمانه را به مقصد برسانند، در خدمت مأموران برید کار می کردند. ظاهراً این عناوین نخستین بار در دوران معزالدوله (حک :320ـ356)، امیر عراق از خاندان آل بویه (320ـ447)، به کار رفته است ؛
و همانند روزگار مأمون ، این افراد نیز گاه با کسوت مبدل به مسافرت و کسب اخبار و جاسوسی می پرداختند (فقیهی ، ص 362ـ363)؛
و تا آنجا پیش رفتند که برای پنهان داشتن رویدادها از خلیفه ، رابطه برید را با او گسستند (قلقشندی ، ج 14، ص 369). در این دوران نیز از کبوتران نامه بر استفاده می شد (حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 344). عضدالدوله (حک :367ـ372) در تربیت فیوج (پیکها) که آنان را سُعاة (دوندگان ) می نامیدند و در خبررسانی تخصص می یافتند، کوشش فراوان کرد؛
او میانگین مسافتی را که برید در یک روز می پیمود، افزایش داد، امنیت را در راهها برقرار ساخت و از رویدادهای قلمرو اسلام ، حتی در حوزة حکمرانی فاطمیان در مصر، آگاهی می یافت (ابوشجاع روذراوری ، ص 39ـ41؛
اشپولر، ج 2، ص 115؛
مقدسی ، ص 322؛
حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 343(

سامانیان (279ـ389) به تشکیلات برید در خراسان و ماوراءالنهر نظم بخشیدند. در زمان نصربن احمد (حک : 301ـ331) یکی از دیوانهای مرکزی بخارا دیوان صاحب برید بود (میر احمدی ، ص 146؛
بازورث ، ج 1، ص 27؛
د. ا. ترک ، ذیل واژه )، تمام شهرها خبررسان و صاحب برید داشتند (بنداری ، ص 76) و حوادث مهم بیدرنگ به مرکز اطلاع داده می شد ( د. ا. ترک ، همانجا). متز به «فرمانی » اشاره کرده است که در آن از ویژگیهای بایستة صاحب برید سخن به میان آمده است : او باید شکایات را بشنود و دربارة آنها داوری کند؛
ازینرو لازم است که به تمام مسائل شرعی واقف باشد؛
همچنین زاهد و متقی و دانا و راستگو و نیک سیرت و خیرخواه همه باشد و هنگام بیان واقع کلیة جوانب را در نظر بگیرد (ج 1، ص 97ـ 98). نکتة جالب در این مطلب ، وظیفة داوری صاحب برید است ؛
با وجود این ، وظیفة «آمری » که در رأس تشکیلات برید قرار داشت ، خبررسانی به مرکز حکومت بوده است نه رسیدگی به امور قضایی ، مگر آنکه این مطلب را چنین تفسیر کنیم که مأمورِ دریافت گزارشهای محرمانه ، در موارد اتهام و شکایت ، برای روشن شدن موضوع ، مکلف بود که عریضه ها را بخواند و اسناد را بررسی کند و نظر خود را به سلطان اعلام نماید. بر این اساس ، نظر وی به منزلة حکم حاکم تلقی می شد. چنانکه بخش آخرِ مطلب نشان می دهد، همین امور در حیطة صلاحیت صاحب برید نیز بوده است . ظاهراً مهمترین وظیفة برید در زمان سامانیان ، گرفتن و رساندن اخبار به گونة آشکار و نهان بوده است .

در دورة غزنویان (351ـ582)، تشکیلات برید به شیوة سامانیان ادامه یافت و جاسوسی و خبررسانی اهمیت بیشتری پیدا کرد. در زمان محمود (حک : 387ـ421) و مسعود (حک : 421ـ432)، علاوه بر کدخدا (نایب والی ) که ناظر بر کارهای والی بود، حکومت مرکزی نیز شخصی به نام صاحب برید (یا نایب برید) تعیین می کرد تا وقایع مهم را به سلطان گزارش کند (محمد بیهقی ، ص 411؛
علی بیهقی ، ص 194). در این دوران ، گزارشهایی را که برید رسمی می رساند «اَسکُدار» می گفتند (محمد بیهقی ، ص 390، 404، 406، 437، 439، 465، 470، 513). این واژه به معنای منزلگاههای برید و مأمور خبررسانی نیز به کار رفته است ؛
ازینرو معنایی شبیه به واژة برید می یابد. چون ممکن بود که این گزارشها، مانند برید، تحت نظر و به فرمان والی نوشته شده باشد، مأموران برید ناگزیر می شدند گزارش محرمانة دیگری ارسال دارند که برای مخفی کردن آن روشهای مختلفی به کار می بردند، از جمله پنهان کردن گزارشها درون موم یا عصا (همان ، ص 177؛
بازورث ، ص 92). گاه اخبار روزانه به غزنه ارسال می شد. به هنگام جنگ ، همراه سپاهیان ، مأموران بریدی روانه می شدند تا اخبار جنگ را به مرکز گزارش کنند. دربارة باز کردن گزارشهای رسمی و ارائة آنها به سلطان ، مقررات شدیدی بود و تنها وزیر و ارکانِ دولت حق مداخله در آن کار داشتند. از تاریخ بیهقی بر می آید که جاسوسی در دورة غزنویان شدت یافته و تشکیلات برید بسیار منظم شده بوده است . در این دوران ، مُشرفان و خیلتاشان نیز در سازمان برید مأمور گزارش اخبار بودند (محمد بیهقی ، ص 145ـ147؛
بازورث ، ص 91ـ92).

در سالهای آغازین حکومت سلجوقیان (429ـ590) ـ احتمالاً به سبب خاستگاه قبیله ای حکومت ـ مؤسسات اداری به شیوة حکومتهای پیشین وجود نداشت و به امر جاسوسی نیز توجهی نمی شد؛
ازینرو از دیوان بریدنشانی دیده نمی شود (کلوزنر، ص 19؛
د. ا. ترک ، همانجا). بر پایة منابع تاریخی ، آلب ارسلان (حک : 455ـ465) که به سنن قبیله ای پایبند بود، از جاسوسان متنفر بود و اعتقاد داشت که وجود آنها بیش از آنکه سودمند باشد زیان آور است (بنداری ، ص 76؛
د. ا. ترک ، همانجا). اما نظام الملک (متوفی 485) تشکیلات برید را لازم می دانست (ص 78، 101ـ102). پاره ای از مورخان ، سبب ظهور ناگهانی اسماعیلیان را در این زمان به صورت سازمانی وسیع و نیرومند، نبودِ سازمان برید دانسته اند (بنداری ، همانجا) و احتمالاً گسترش اسماعیلیان در جامعه از سویی ، و نیاز روزافزون حکومت به ادارة قلمرو وسیع از سوی دیگر، و همچنین تأثیرپذیری تدریجی از تشکیلات حکومتهای پیشین ، زمینة برقراری مجدد این نهاد را فراهم آورد. بنابراین ، از دورة ملکشاه (حک :465ـ485) به نظام برید توجه شد (کلوزنر، ص 27). سخنان نظام الملک دربارة اهمیت خبر رسانی ، و اینکه این نهاد در حکومتهای پیشین وجود داشته ، لزوم برقراری مجدد آن را تأیید می کند. استفاده از جاسوسان خصوصی در زمان ملکشاه و نظام الملک و عزیمت ادیب صابر به فرمان سنجر به خوارزم برای جاسوسی نیز نشان می دهد که نظام برید برقرار بوده است (نظام الملک ، ص 78،101؛
قفس اوغلی ، ص 72). با این تفاوت که مانند حکومتهای پیشین ، برید دیوان خاص و مستقلی به ریاست امیر برید نداشته است . با این حال ، با استناد به سیاستنامه ، شاید بتوان گفت که دیوان برید در مرکز وجود داشته است ؛
گرچه نظام الملک به وجود دیوان برید اشاره ای نکرده و تنها از نیاز بدان سخن گفته است . در هر حال ، حکومتی به این وسعت و نیرو ممکن نبود که برای برقراری ارتباط میان حکومت مرکزی و ولایات ، نهادی نداشته باشد. سلجوقیان تشکیلات حکومتی خود را به شیوة سامانیان و غزنویان بنیاد نهادند، اما پایبندی آنان به سنن پیشین قبیله ای در این تشکیلات دگرگونیهایی به وجود آورد؛
مثلاً تغییر نام دیوان انشا به دیوان طغرا. بر همین اساس ، نبودِ دیوان خاص برید به هیچ وجه دلیلِ نبودن هر گونه خبر رسانی رسمی و توقفگاههای برید نخواهد بود. بر خلاف گفته های نظامی (ص 40) در باب نابودی دستگاههای اداری و تشکیلات حکومتی عصر سلجوقیان و ناامنی راهها، بررسیِ تشکیلات وسیع اداری این دوران احداث راهها و رباطها، تنظیم قوانین ارضی ، امنیت راهها و لزوم تشکیلات خبررسانی در امر سیاست داخلی و خارجی سلسلة سلجوقی نشان می دهد که این نهاد مختل نشده بوده است . دلیل دیگر این امر، وجود تشکیلات برید در میان دیگر دولتهای ترک است که از حکومت سلجوقی ریشه گرفته بودند، از جمله سلجوقیان کرمان (محمدبن ابراهیم ، ص 39)

در کتیبة مسجدی به تاریخ 615 در شهر قونیه ، متعلق به کیکاوس اول (607ـ616) از سلجوقیان آسیای صغیر (470ـ 707)، به منصب «امیر برید سلطانی » اشاره شده واگرچه در کتیبه ها و مآخذ تاریخی این دوران مدرکی حاکی از وجود دیوان برید در میان دیوانهای قونیه به دست نیامده است ، کلیة منابع تاریخی این دوران بر توجه سلجوقیان آسیای صغیر به مسائل امنیتی و راهها و خبر رسانی اشاره کرده اند. شایان توجه است که در این کتیبه ، «امیر برید سلطانی » از محرم ترین افراد سلطان شمرده شده و در رأس تشکیلات برید قرار داشته است .

واژة اولاغ (یا اُلاغ / اولاق ) که از زمان سلجوقیان بزرگ (429ـ552) کاربرد یافته ، به گونه ای مترادف با واژة برید به کار رفته است . مسلماً قراخانیان کاشغر و سمرقند (433ـ607) نیز در استفاده از این واژة قدیمی ترکی به اندازة سلجوقیان سهم دارند و حتی قبل از تسلط بر ماوراءالنهر، به تشکیلات برید خود نام «اولاغ » داده بودند و از برجهای آتش نیز برای ارسال اخبار استفاده می کردند.

خوارزمشاهیان (490ـ 628) که نخست با سلاطین سلجوقی و سپس با مغولان درگیر جنگهای پی درپی بودند، فرصت رسیدگی به امور دیوانی و سازمان برید را نداشتند و کار برید در قلمرو آنان به شیوة دولتهای قبلی و همزمان آنان بود (اقبال آشتیانی ، ص 43؛
میراحمدی ، ص 284)

برید در هند . تشکیلات برید، و در رأس آن صاحب برید، به شیوة عباسیان از طریق غزنویان و غوریان (543ـ612) به سلطان نشینهای ترک دهلی (602ـ962) انتقال یافت . در میان دیوانهای مرکزی این مملکت بزرگ ، «دیوان برید ممالک » اهمیت بسیار داشت . این دیوان به امور خبررسانی رسمی می پرداخت و در سراسر کشور جاسوسان و مأموران گمارده بود. همچنین منزلگاههایی با فواصل منظم احداث شده بود و در آنها چارپایان تندرو و مأموران آماده به خدمت وجود داشتند. اخبار روزانه به سلطان گزارش می شد و کوچکترین اهمال مأموران شدیدترین مجازات را به دنبال داشت . برید در قلمرو ایلخانان هند به دو گونه بود: برید ستوران و سواران (بریدالخیل ) که «الاغ » نام داشت و به دستگاه ایلخان وابسته بود؛
و برید پیادگان (بریدالرَجّالة ) به نام «الداوة » که به فاصلة یک میلی در انتظار ورود برید بودند (ابن بطوطه ، ج 2، ص 452؛
حسنی ، ص 397ـ 398). این پیادگان ، که گاه از بریدان اسب سوار سریعتر بودند، میوه های نوبر خراسان را به دربار ایلخان در سمرقند می بردند و اخبار تازه واردان و مشخصات کامل و شمارة چارپایان و رفتار آنان را در خلال سفر و در منزلگاهها گزارش می دادند (ابن بطوطه ، ج 1، ص 429). ضیاءالدین بَرَنی * در فتاوای جهانداری فصلی را به برید اختصاص داده است (ص 118ـ 130). وی واژه های مُشرف و برید و مُخبر را مترادف هم به کار برده است (ص 116ـ130). به نظر او، پادشاه باید چنین افرادی را به کار نظارت بر والیان و عاملان و حاکمان نصب کند و از احوال همه با خبر باشد و بدون این افراد پادشاهی ممکن نخواهد بود. از نظر وی ، نصب بریدان برای پیشگیری از شورش حاکمان و آگاهی همه از اینکه چیزی بر پادشاه پوشیده نیست ، الزامی است . اخبار را معمولاً هر هفته یا هر دو هفته و یا هر ماه به پادشاه گزارش می کردند (همانجا). علامه حسنی به منصبی با عنوان «داروغه داک چوکی » اشاره کرده است ؛
این داروغه مکلف بود که بریدهای رسیده را بخواند و گزارش کند (ص 335)

برخی از سلاطین هند با گماردن هزاران نفر از طبقات مختلف اجتماعی به کار جاسوسی ، این تشکیلات را تقویت می کردند تا آنجا که رفاه عمومی به خطر می افتاد ( رجوع کنید به خلجیان * و بَلبَن * ). با وجود این ، تشکیلات برید در دوران این پادشاهان قالبی بسیار منظم یافت .

برید در مصر و شام . در روزگار امویان و عباسیان ، عاملان برید در مصر و شام تابع صاحب برید در دیوان مرکزی دمشق و پس از آن بغداد بودند. بنی طولون (92ـ254) ـ نخستین سلسلة محلی مصر و شام که عباسیان آنان را به رسمیت می شناختند ـ سازمان برید را در این ناحیه تشکیل دادند و برای این نظام اهمیت فراوانی قائل بودند ( د. ا. ترک ، همانجا). ابن تغری بردی ، صاحب بریدان سالهای 169و 292 را نام برده (ج 2، ص 59، ج 3، ص 148) و به صاحب بریدانی که در دورة عباسی در مصر، مأمور نظارت بر کارهای عاملان حکومتی بودند، اشاره کرده است (ج 2، ص 409)

در زمان زنگیان (521ـ619) و ایوبیان (564 ـ 648) که دائما با صلیبیان در کشمکش بودند، برای تنظیم وسایل حمل و نقل و خبررسانی تلاشهای فراوانی به عمل آمد. بدین ترتیب ، مسائل اداری و نظامی موجب احداث کاروانسراها و برجهای نگهبانی شد و از کبوتران نامه بر و شتران تندرو برای انتقال اخبار استفاده گردید (ابن خلدون ، ج 4، ص 103؛
قلقشندی ، ج 14، ص 389ـ390). ایوبیان در حفظ این تشکیلات تلاش بسیار کردند. با وجود این ، گویا تحت تأثیر روش سلجوقیان ، دیوان خاصی به نام برید نداشتند و این تشکیلات به دیوانهای دیگر وابسته بود.

ملک ظاهر بیبرس (659) از سلسلة ممالیک (648ـ922)، سازمان برید را به شکل نو، منظم و کامل ـ به رغم آنکه در اثنای جنگهای صلیبی بویژه در سوریه از میان رفته بود ـ بنیاد نهاد (حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 344ـ345)، که در موفقیتهای نظامی و سیاسی بیبرس مؤثر بود. ادارة این سازمان نخست زیر نظر سلطان بود، اما بعدها به دبیرانی واگذار شد که غالباً از افراد خاندانِ بنی فضل الله بودند و مقام «مُقَدَّم البرید» داشتند. گزارشها معمولاً در دو روز معین از هفته به قاهره ارسال می شد که به هنگام بروز خطر، اتخاذ تدابیر لازم را امکان پذیر می ساخت . همچنین در راهها توقفگاههای منظمی احداث شده و تدابیر امنیتی لازم صورت گرفته بود و خدمه و سوارکاران و چارپایان تندرو در این توقفگاهها وجود داشتند. برید در مشرق و مغرب ممالک اسلامی رواج داشت که از آن میان می توان به توقفگاههای برید میان بغداد و قیروان و شام و نواحی مشرق اشاره کرد (همان ، ج 4، ص 344). از «مُسرِع »ها برای گزارش رویدادهای مهم استفاده می کردند (خماش ، ص 282؛
رفاعی ، ص 91). دستة دیگر از این افراد را «سوّاقین » می نامیدند. از راههای امن برای اعزام لشکر و مبادلات تجاری نیز استفاده می شد، اما استفاده از تشکیلات برید همچون سابق تنها به دولت اختصاص داشت (حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 343). در اواخر دولت ایوبیان و در سراسر دوران حکومت ممالیک ، وظیفة برید خبر رسانی و جاسوسی ، گزارش اخبار فوری ، خبر کشته شدن یا مرگ ایلخانان و رجال دولت و احضار یا اعزام والیان و ابلاغ فرمان قضات و خطیبان بود (ابن کثیر، ج 13، 14، حوادث سالهای 595 تا 763).

به گفتة مقریزی ، در نتیجة لشکرکشیهای مداوم ایلخانان (654ـ754) به شام ، سازمان برید در این ناحیه بتدریج مختل شد و دیگر نظم نخستین خود را به دست نیاورد (ج 1، ص 226ـ227). با این وصف ، این نظام تا قرن هشتم ادامه یافت . ملک مظفر حاجی (حک :747ـ 748)، در 747 اصلاحاتی در سازمان برید انجام داد؛
اما به سبب مشکلات مالی ، بخشی از هزینة این اصلاحات بر دوش شهرهایی افتاد که بر سر راهها واقع بودند؛
و این امر، نارضاییهایی به وجود آورد. در کتیبه ای به تاریخ 826 در طرابلس شام آمده است که به فرمان سلطان بَرس بیگ (بارس بیگ ؛
825 ـ 841)، مالیات برید که بر مردم این شهر تحمیل شده بود، از این هنگام به بعد لغو می شود و سلطان خود متقبل هزینة برید خواهد شد. گفتة قلقشندی (ج 14، ص 370) حاکی از اختلال تشکیلات برید در 815، و تأیید مقریزی (ج 1، ص 227) در 818، و مطالب اثر مجهول المؤلفی به نام مُقصِد متعلق به دورة برس بیگ ( د. ا. ترک ، همانجا)، بر این اساس که دیگر این تشکیلات وجود ندارد، چنین می نماید که پس از یورش تیمور نظام برید در شام از هم گسیخته بوده و همچون گذشته ـ به سبب بی نظمی در تشکیلات آن ـ به بهانة نیاز پیکها به چارپا، احشام و چارپایان مردم مصادره می شده است . در دورة ممالیک نیز تحت تأثیر سلجوقیان نشانی از دیوان مستقلی به نام برید دیده نمی شود و همانند دورة بیبرس که اوج این تشکیلات بود، ادارة این دستگاه به «آمری » عالیمقام با نام «صاحب الانشاء» (کاتب السِّر) واگذار می شد. و چون مأموران برید را او تعیین می کرد، عنوان «امیرالبرید» نیز به وی اطلاق می شد.

کلیة توقفگاههای برید و مسافت میان آنها در دفاتر مخصوصی ثبت می شد.درکتابهایی که مأموران دیوان انشا با تکیه براسناد رسمی نگاشته اند،اطلاعاتی دربارة تشکیلات برید و توقفگاههاوجود دارد. حرکت برید از قاهره یا وصول آن به قاهره تابع مراسمی خاص بود.اخباری راکه برید یا کبوتر نامه بر می آورد، «نایب المملکه » به اطلاع سلطان می رساند و مأمور برید را«جاندار»، «دَوادار» و «کاتب السّر» به حضور سلطان می برد.

به گردن مأموران برید لوحی سیمین یا نقره با نواری زردرنگ بسته می شد که مأمور برید موظف بود پس از انجام مأموریت خود، آن را به دیوان محل تحویل دهد. بر روی این لوحه وظایفی که مأمور برید بدان مکلف بود و نیز نام نواب سلطان نوشته می شد (قلقشندی ، ج 14، ص 371). بی تردید، چنین شیوه ای از خاور دور اقتباس شده بود، زیرا در حکومتهای پیشین نشانی از آن دیده نمی شود و روشن است که تقلیدی از بالیسة (در متون اسلامی : بایزه / پایزه ) مغولان است . توقفگاههای برید در این دوران ، تحت فرمان امیر آخور بود و افرادی با عنوان «شادّ» وظیفة بازرسی در این توقفگاهها را بر عهده داشتند. برخی سلاطین ، مانند ملک اسماعیل صالح (634 ـ 635 و 637ـ643)، برای تأمین هزینة این تشکیلات عایدات زمینها را وقف کرده بودند.

برید در اندلس و شمال افریقا . برید در این ناحیه از آغاز به شیوة رومیان بنیاد نهاده شد که آن نیز تقلیدی از تشکیلات خبررسانی ایرانیان بود. ظاهراً این تشکیلات مانند دورة اموی و عباسی بوده است . بنا بر اسناد تاریخی اواسط قرن سوم ، به رئیس تشکیلات برید، صاحب البرود (جمع برید) می گفتند. به رغم نبود اسناد، احتمالاً چنین تشکیلاتی در ادوار قدیم نیز وجود داشته است . در همین سده ، گاه اخبار رمزی را با افروختن آتش اعلام می کردند (متز، ج 2، ص 536؛
حسن ابراهیم حسن ، ج 4، ص 344). افزون بر این سلسله هایی چون موحدون (515 ـ 668) و حفصیان (625ـ982) در راههای بریدرو امنیت برقرار کردند و قراولخانه ها ساختند و مانند اندلس از قاصدان سواره و پیکهای پیادة سودانی به نام «رقاص » و «عَدّاء» استفاده کردند (عمرموسی ، ص 166؛
برونشویگ ، ج 2، ص 65). بنی زیری (361ـ547) نیز به رغم کاستیها تشکیلات برید را حفظ کردند. در این زمان در شهرهای مهم ، صاحب برید یا صاحب خبری وجود داشت که مسئول بود اخبار مهم شهر را به خلیفه گزارش دهد و نامه های رسمی و فرمانها و دستورهای لازم را که از مرکز ارسال می شد، ابلاغ کند. در این دوران ، عنوان «امیرالبرود» به کار می رفت و از کبوتران نامه بر نیز استفاده می شد. ظاهراً حکومت اجازه داده بود تا دیگران نیز برای ارسال پیامهای خود از کبوتران نامه بر استفاده کنند. زیریان مانند اغالبه و فاطمیان نمایندگانی با عنوان «اصحاب الخبر» داشتند.احتمالاً وظیفة صاحب خبرکه مأمور بود امیر را از اوضاع سیاسی شهرها واجرای عدالت در آن با خبر سازد کم و بیش با وظیفة صاحب برید که نظارت بر برید و جاسوسی برای سلطان رابرعهده داشت خلط شده است و احتمال می رود که واژة «برید» با واژة «خبر» به گونه ای مترادف به کار رفته باشد (ادریس ، ج 2، ص 134ـ 137).

در دورة حفصیان از «ساعی البرید» نام برده شده است . وی جزو پیکهای سواره به شمار می رفت و مکلف بود نامه های حاوی توصیه ها و فرمانها را به مقصد برساند. مأمور بریدی که از میان کارکنان دربار انتخاب می شد، از چارپایی خاص استفاده می کرد و در هر شهر محلی برای تعویض چارپاها معین شده بود. دولت به منظور سرعت در امر خبر رسانی توقفگاههای متعددی ایجاد کرده بود که چارپایان بسیاری در آنها آماده بودند. اما این نظام با نظام برید پیشرفته ای که شرق اسلامی از ساسانیان به ارث برده و افریقا در سده های میانه آن را بنیاد نهاده بود، بسیار فرق می کرد. احتمال می رود که پاره ای پیشرفتها در قرن هشتم در دوران بنی حفص صورت گرفته باشد. برخی بر آن اند که در موارد فوری مأمور برید خاصی با نام «عَدّاء» وجود داشته که می توانسته با سرعت و حوصلة بسیار مسافتهای طولانی را پیاده طی کند و شکی نیست که وی همان «رقاص » است که پاره ای منابع به آن اشاره کرده اند (برونشویگ ، ج 2، ص 61ـ66).

برید در عثمانی . ترکان عثمانی که از 657 بر قلمرو سلجوقیان و آسیای صغیر دست یافتند و در 858 با فتح قسطنطنیه قلمرو خود را در اروپا و آسیا گسترش دادند و سرانجام در زمان سلطان سلیم اول (حک :872ـ926) بخش وسیعی از سرزمینهای عراق و جزیره و شام و فلسطین و مصر را تصرف کردند، در آغاز در سرزمینهای زیر فرمان خود سازمان برید نداشتند (لوئیس ، ص 183) اما بتدریج تشکیلات برید را به شیوة دولتهای بزرگ ترک و تاتار با عنوان «الاغ » و «یام » و «چاپار * » و «چاپارخانه » ادامه دادند و این اصطلاحات جای برید را گرفت . اما از واژه های رایج در دوران اسلامی ، مانند شاطر (قاصد سواره ) و سکوتاری (اسکدار) نیز استفاده می شد و بستانچی باشی سوار بر زورق راههای ساحلی را پاسداری می کرد (همان ، ص 102، 186ـ187). عثمانیان علاوه بر تأسیس شبکة خبررسانی دریایی (بستانی ، ذیل واژه ) دارای کبوترخانه هایی نیز بودند (گودوین ، ص 362، 375، 387). وجود چنین کبوترخانه هایی این احتمال را به وجود می آورد که از کبوتران نامه بر نیز برای ارسال اخبار فوری استفاده می کردند و همچون کشورهای پیشین به گسترش راهها می پرداختند.

برید در دیگر دولتهای ترک که پس از مغول به وجود آمد ـ مانند جلایریان ، تیموریان ، قراقوینلوها، آق قوینلوها، صفویان ، شیبانیها و خان نشینهای کریمه و غازان (قازان ) ـ یام ، الاغ ، و چاپارخانه نام گرفت ( رجوع کنید به چاپار). بدین ترتیب ، دربارة تشکیلات خبر رسانی در دولتهای مغول و ترک پس از قرن سیزدهم ، علاوه بر واژه های فوق باید به واژه های خان و کاروانسرا و رباط نیز رجوع کرد. تشکیلات برید از قرن هفتم به بعد در برخی از ممالک اسلامی با عنوان چاپارخانه ادامه یافت (قس آبادی ، ص 220).

---

منابع :
(12) محمد آبادی ، «بحثی در پیرامون برید»، نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز ، سال 29، ش 122 (تابستان 1356)؛
(13) ابن ابی طاهر، بغداد فی تاریخ الخلافة العباسیة ، بغداد 1388/1968؛
(14) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛
(15) ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمة محمدعلی موحد، تهران 1361 ش ؛
(16) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(17) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(18) ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370 ش ؛
(19) ابن طقطقی ، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة ، گریفزولد 1858؛
(20) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، چاپ ابوملحم ... ( و دیگران ) ، بیروت 1408/1988؛
(21) محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری ، ذیل کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، مصر 1334/1916؛
(22) یعقوب بن ابراهیم ابویوسف قاضی ، کتاب الخراج ، بیروت 1399/1979؛
(23) غیاث بن غوث اخطل ، شعر الاخطل ، چاپ انطون صالحانی ، بیروت 1891؛
(24) هادی روجی ادریس ، الدولة الصّنهاجیة ، بیروت 1992؛
(25) برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ج 2، ترجمة مریم میراحمدی ، تهران 1369 ش ؛
(26) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(27) امرؤالقیس ، دیوان امری القیس ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1984؛
(28) کلیفورد بازورث ، تاریخ غزنویان ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1362 ش ؛
(29) ضیاءالدین برنی ، فتاوای جهانداری ، چاپ افسر سلیم خان ، لاهور 1972؛
(30) روبر برونشویگ ، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی ، نقله الی العربیة حمادی ساحلی ، بیروت 1988؛
(31) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(32) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ رضوان محمد رضوان ، بیروت 1398/1978، چاپ افست قم 1404؛
(33) فتح بن علی بنداری ، تاریخ سلسله سلجوقی ، زبدة النصرة و نخبة العصرة ، ترجمة محمدحسین خلیلی ، تهران 1356 ش ؛
(34) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1345 ش ، چاپ افست تهران 1361 ش ؛
(35) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد 1350 ش ؛
(36) حسن پیرنیا، ایران باستان ، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم ، تهران 1369 ش ؛
(37) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ( تاریخ مقدمه 1314 ش ) ؛
(38) محسن بن علی تنوخی ، کتاب الفرج بعدالشدة ، چاپ عبود شالجی ، بیروت 1398/1978؛
(39) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غرر السیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(40) عمروبن بحر جاحظ ، رسائل الجاحظ ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1384/1964؛
(41) محمدبن عبدوس جهشیاری ، کتاب الوزراء والکتاب ، چاپ عبدالله اسماعیل صاوی ، قاهره 1357/1938؛
(42) فیلیپ خوری حتی ، تاریخ عرب ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تبریز 1344 ش ؛
(43) حسن ابراهیم حسن ، تاریخ الاسلام ، قاهره 1964ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(44) عبدالحی حسنی ، الهند فی العهد الاسلامی ، چاپ عبدالعلی حسنی و ابوالحسن علی حسنی ندوی ، حیدرآیاد دکن 1392/1972؛
(45) حسان علی حلاّ ق ، تعریب النقود والدواوین فی العصر الاموی ، بیروت 1398/1978؛
(46) حمزة بن حسن حمزة اصفهانی ، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1961 ) ؛
(47) نجدة خماش ، الادارة فی العصر الاموی ، دمشق 1400/1980؛
(48) محمدبن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن 1968؛
(49) میخائیل میخائیلوویچ دیاکونوف ، اشکانیان ، ترجمة کریم کشاورز، چاپ افست تهران 1351 ش ؛
(50) احمدبن داود دینوری ، اخبارالطّوال ، ترجمة محمود مهدوی دامغانی ، تهران 1366 ش ؛
(51) انور رفاعی ، النظم الاسلامیة ، دمشق ( تاریخ مقدمه 1392/1973 ) ؛
(52) جرجی زیدان ، تاریخ تمدن اسلام ، ترجمة علی جواهر کلام ، تهران 1373 ش ؛
(53) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(54) عزالدین عمر موسی ، الموحدون فی الغرب الاسلامی ، بیروت 1411/1991؛
(55) ریچارد نلسون فرای ، عصر زرین فرهنگ ایران ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1358 ش ؛
علی اصغر فقیهی ، آل بویه و اوضاع زمان



(56) ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر ، تهران 1357 ش ؛
(57) عباده بن مجیب قتال کلابی ، دیوان القتال الکلابی ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1409/1989؛
(58) قدامة بن جعفر، نبذ من کتاب الخراج و صنعة الکتابة ، چاپ محمد مخزوم ، بیروت 1408/1988؛
(59) ابراهیم قفس اوغلی ، تاریخ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمة داود اصفهانیان ، تهران 1367 ش ؛
(60) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) ؛
(61) کارلا کلوزنر، دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی ) ، ترجمة یعقوب آژند، تهران 1363 ش ؛
(62) کلیله و دمنه ، ترجمة کلیله و دمنه ، انشای ابوالمعالی نصرالله منشی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1343 ش ؛
(63) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، چاپ افست تهران 1347 ش ؛
(64) برنارد لوئیس ، استانبول و تمدن امپراتوری عثمانی ، ترجمة ماه ملک بهار، تهران 1365 ش ؛
(65) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ، یا، رنسانس اسلامی ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 ش ؛
(66) محمدبن ابراهیم ، تاریخ کرمان : سلجوقیان و غز در کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1343 ش ؛
(67) محمد محمدی ، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی ، تهران 1356 ش ؛
(68) احمدبن محمد مرزوقی ، شرح دیوان الحماسة ، چاپ احمدامین و عبدالسلام هارون ، بیروت 1411/1991؛
(69) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ یوسف اسعد داغر، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966، چاپ افست قم 1363 ش ؛
(70) محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ محمد مخزوم ، بیروت 1408/1987؛
(71) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(72) مریم میراحمدی ، نظام حکومت ایران در دوران اسلامی : پژوهشی در تشکیلات اداری ، کشوری و لشکری ایران از صدر اسلام تا عصر مغول ، تهران 1368 ش ؛
(73) حسن بن علی نظام الملک ، سیرالملوک ، یا، سیاستنامه ، ج 1، چاپ محمد آلتای کویمن ، آنکارا 1976؛
(74) احمدبن عمر نظامی ، چهارمقاله ، چاپ محمد معین ، تهران 1333 ش ؛
(75) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛
(76) هندوشاه بن سنجر، تجارب السّلف ، چاپ اقبال آشتیانی ، تهران 1357 ش ؛
(77) کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1363 ش ؛
(78) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛


(79) Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture , London 1992;
(80) I A , s.v. "Berرd" (by M. Fuad Kخprدlد).

/ نورالله کسائی و نادیا برگ نیسی /