responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1146

 

بَرَهْمَنِ لاهوری ، چَنْدَربَهان (چَنْدَرابَهان ) شاعر و نویسندة فارسی گوی شبه قاره در قرن یازدهم ، متخلص به برهمن . در لاهور در خانواده ای برهمن به دنیا آمد (عبدالرشید، ص 72ـ74). پدرش ، دَهْرَم داس ، اهل کشمیر (همان ، ص 72) و از دیوانیان و صاحبْمنصبان لاهور بود (همان ، ص 74؛ صفا، ج 5، بخش 2، ص 1237). برهمن زبان هندی را می دانست و احتمالاً سانسکریت هم خوانده بود ( ایرانیکا ، ذیل «چندر بهان برهمن »). ابتدا شاگرد و ملازم میر عبدالکریم ، «میرعمارتِ» لاهور، بود و سپس از ملازمان افضل خان * ملاشکرالله شیرازی ، حاکم آن شهر، شد (کنبو، ج 3، ص 337، 343؛ صفا، همانجا). به گفتة خودش ، شاگرد ملا عبدالحکیم سیالکوتی نیز بوده است (عبدالرشید، ص 75). افضل خان ، وزیر شاهجهان (حک : 1038ـ1069)، برهمن را به پادشاه معرفی کرد، شاهجهان به سبب تبحّر برهمن در ادب فارسی ، او را هندوی فارسی دان لقب داد (علی ابراهیم خلیل ، ج 1، ص 131؛ ظهورالدین احمد، ص 96). پس از مرگ افضل خان ، گویا با معرفی شاهزاده داراشکوه ، در سلک ملازمان شاهجهان در آمد و منشی خاص و وقایع نگار وی شد (صفا، همانجا). دارا شکوه که همواره گروهی از عالمان هندو را برای ترجمة آثار حکمی و عرفانی هند در خدمت داشت ، برهمن را نزد خود خواند و او تا 1066 ملازم وی بود، اما در این سال دوباره به دربار شاهجهان فرا خوانده شد و پادشاه به او لقب رای (راجه ) داد (همان ، ج 5، بخش 2، ص 1238(

برهمن در خدمت امیران و وزیرانی چون آصف خان (متوفی 1021)، اسلام خان (متوفی 1057)، علاّ می سعدالله خان (متوفی 1067؛ عبدالرشید، ص 73) و عنایت خان و معظم خان (آفتاب اصغر، ص 384) بود. در خوشنویسی مهارت داشت و نستعلیق و شکسته را نزد استادانی چون آقا عبدالرشید و کفایت خان (هفت قلمی دهلوی ، ص 55) و افضل خان شیرازی آموخته بود (ظهورالدین احمد، ص 95). پس از مرگ داراشکوه (1069)، برهمن باقی عمر را در عزلت گذراند تا اینکه در بنارس در گذشت (صفا، همانجا). سال وفات او را 1073 (لودی ، ص 140؛ گوپاموی ، ص 107؛ میرحسین دوست سنبهلی ، ص 74) یا 1077 (علی ابراهیم خلیل ، ج 1، ص 132) گفته اند. به نوشتة ظهورالدین احمد (ص 99) وی تا 1075 زنده بوده است .

اعتبار برهمن بیشتر به سبب نثر ساده ، فصیح ، و موجز اوست (سید محمد عبدالله ، ص 75) و بر خلاف نظر کنبو (ج 3، ص 337) و اخلاص (ص 42) از پیچیدگیها و تکلفهای انشای ابوالفضل علاّ می پیروی نکرده است (ظهورالدین احمد؛ ص 118، سید محمد عبدالله ، ص 74). انشای موزون و مسجّع وی یادآور گلستان سعدی است (سید محمد عبدالله ، ص 75)، تا حدی که منشآت و چهارچمن او را در مدارس شبه قاره تدریس می کردند (عبدالرشید، ص 75). شعرش نیز ساده و با تشبیهات و استعارات زیبا همراه است (ظهورالدین احمد، ص 108ـ 109) چنانکه ملا منیرلاهوری ، وی را «سَحبان » و «حَسّان » و ملک الشعرای روزگار شاهجهان خوانده است ( ایرانیکا ، همانجا). غزلهای برهمن که غالباً پنج بیت اند (ظهورالدین احمد، ص 107)، اندیشه هایی باریک و لحنی عرفانی دارند. گزیده ای از غزلهای او در بیاض عبدالقادر بیدل دهلوی (در کتابخانة موزة بریتانیا، ش Add. 16, 803, Add. 16, 802 ) نقل شده (صفا، ج 5، بخش 2، ص 1238) و صائب تبریزی نیز ابیاتی از او در بیاض خود آورده است ( د. اردو ، ذیل «برهمن »).

آثار فارسی برهمن : 1) دیوان فارسی که در چاپ فاروقی ، 342 غزل و 36 رباعی دارد؛ 2)چند مثنوی کوتاه اخلاقی وعرفانی (ظهورالدین احمد، ص 111). به گفتة ظهورالدین احمد (ص 114)، او بر مثنویهایش نامی ننهاده ، اما در پایان نسخه ای خطی ، مورخ 1093، این مثنویها هفت بحر نامیده شده است . در یک مجموعه رسائل (چاپ لکهنو 1885 ؛ نیز رجوع کنید به مشار، ج 4، ستون 4567)، مثنوی او به نام مثنوی رای چندربهان برهمن چاپ شده است ؛ 3) چهارچمن ، اثری ادبی و تاریخی در چهار بخش است که هر بخش «چمن » نام دارد و پیش از 1057 به نام شاهجهان تألیف شده است . در دو چمن اول ، برهمن از وقایع نگاری خود در خدمت شاهجهان ، کارهای بزرگ وزیران و جشنهای دولتی آن پادشاه ، کارهای روزانة پادشاه و پایتخت تازة او ـ شاهجهان آباد ـ و شهرهای ممتاز و هفده استان از استانهای معروفِ قلمرو فرمانروایی وی سخن گفته است . چمن سوم شامل شرح حال مؤلف و نامه هایی به شاهجهان و وزیران اوست ، و چمن چهارم اندیشه های مؤلف دربارة دین و اخلاق و تصوف را دربر دارد (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1777). این کتاب که به سبب اطلاعات تاریخی بسیار با ارزش است ، از مستندترین منابع تاریخی عهد شاهجهان به شمار می آید (آفتاب اصغر، ص 382ـ384) و در 1270 در بمبئی چاپ سنگی شده است (مشار، ج 2، ستون 1682)؛
4) گلدستة چهارچمن ، گزیده ای از چهارچمن ؛
5) منشآت ، در پنج بخش ، مشتمل برنامه های برهمن به شاهان ، دولتمردان ، دوستان و شاعران معاصرش (ظهورالدین احمد، ص 115)، که به ترتیبِ طبقات و مراتب امرا و رجال ، تنظیم شده است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1776؛
برای اطلاع از نسخة خطی آن رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 397ـ398)؛
6) تُحْفَةُالوزراء یا تحفة الانوار ؛
7) کارنامه ؛
منزوی (ج 5، ص 135) از آثاری به نام نگارنامه و گلدستة عشق نیز نام برده و احتمال داده است که همان کارنامه و گلدستة چهارچمن او باشد؛
8) مَجْمَعُ الفقراء یا مجموعة الفقراء ؛
9) رقعات ؛
10) طغرای شاهجهان پادشاه ؛
11) انشای هفت گلشن ؛
12) مکالمات داراشکوه و بابالال داس که به نادر النِّکات یا مخزن نِکات نیز مشهور است ؛
13) رساله ، تذکره ای است دربارة شاعران عهد اکبر تا معاصران مؤلف که نسخه ای از آن در کتابخانة استاد آذر لاهوری است (گلچین معانی ، ج 1، ص 631ـ632) ظهورالدین احمد (ص 121) از کتابی به نام تحفة الفصحا ، و منزوی (ج 5، ص 135) از بهار فصاحت نام برده ، که احتمالاً نامهای دیگر همین رساله اند.


منابع :
(1) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ ، لاهور 1974؛
(2) کشن چند اخلاص ، همیشه بهار ، چاپ وحید قریشی ، کراچی 1973؛
(3) اردو دائرة معارفِ اسلامیّه ، ج 4، لاهور 1389/1969، ذیل «برهمن »؛
(4) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364 ش ؛
(5) چندربهان برهمن لاهوری ، احوال و آثار چندربهان برهمن و دیوان پارسی ، چاپ محمد عبدالحمید فاروقی ، احمدآباد 1387/1967؛
(6) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 663؛
(7) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات ایران ، تهران ، ج 5، بخش 2، 1364 ش ، بخش 3، 1370 ش ؛
(8) عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب ، لاهور 1981؛
(9) سیّدمحمد عبدالله ، ادبیات فارسی مین هندوؤن کا حِصّه ، لاهور 1967؛
(10) محمد صالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیة غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور 1967ـ1972؛
(11) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(12) محمد قدرت الله گوپاموی ، کتاب تذکرة نتائج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(13) شیر علیخان بن علی امجدخان لودی ، تذکرة مراة الخیال ، چاپ محمد ملک الکتاب شیرازی ، بمبئی 1324؛
(14) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355 ش ؛
(15) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
(16) میرحسین دوست سنبهلی ، تذکرة حسینی ، لکهنو 1292؛
(17) غلام محمد هفت قلمی دهلوی ، تذکرة خوشنویسان ، چاپ محمد هدایت حسین ، کلکته 1328/1910؛


(18) Encyclopaedia Iranica , s.v. "C § andra Bha ¦ n Barahman" (by Sharif Husain Qa ¦ sem ¦  );
(19) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , Oxford 1966.

/ صفورا هوشیار /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1146
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست