بُرهان قاطع ، فرهنگ لغت فارسی به فارسی نوشتة محمدحسین بن خلف تبریزی ، متخلّص به «بُرهان ». او در عهد خود جامع فنون بود و شعر نیز می سرود (صاعدی شیرازی ، ص 317). ابتدا در حیدرآباد سمت ندیمی شمس الدین محمّدبن علی خاتون عاملی ، شاگرد شیخ بهاءالدّین عاملی (متوفی 1031)، را داشت و حواشی شرح جامع عباسی شمس الدّین محمد را گردآوری و در 1054 به صورت کتابی تدوین کرد، سپس به گُلکُنده رفت و ندیم سلطان محمد قطب شاه شد و در روزگار عبداللّه قطب شاه منصبِ پیشوایی (وزیر اعظمی ) یافت (اخترحسن ، ص 143؛ نیز رجوع کنید به داعی الاسلام ، ج 5، دیباچه ، ص 26(

برهان قاطع در 1062 به نام سلطان عبداللّه قطب شاه (حک : 1036ـ1083) نوشته شد و نخست در هندوستان و سپس در ایران آوازة تام یافت . در قرن یازدهم ، به دلیل گسترش و رواج روزافزون زبان و ادب فارسی در هند، نیاز به چنین فرهنگی برای درک واژگان دشوار دیوانهای فارسی سرایان ، بیش از پیش احساس می شد. مؤلّف آن به بیشتر فرهنگهای لغتی که پیش از او تدوین شده بود، نظر داشته و کوشیده است که کتابش جامع و حاوی همة آنها باشد، لذا برهان قاطع از نظر کمیّت افزونتر از فرهنگهای گذشته است و از همان زمان تألیف ، کثرت لغات و 8مطالب آن توجه اهل فضل را به خود جلب کرده است ( رجوع کنید به برهان ، ج 1، مقدمه ، ص هشتاد و هفت ـ هشتاد و هشت ). ترتیب دقیق الفبایی لغات و ترکیبات نو در زمینه های گوناگون ، خاصّه طبّ، از محاسن دیگر برهان قاطع است .

مقدمة برهان قاطع (ج 1، ص ط ـ م ) شامل نُه «فایده » است : «معرفت زبان دری و پهلوی و فارسی ، چگونگی زبان فارسی ، تعداد حروف تهجّی و فرق میان دال و ذال ، تبدیل حروف فارسی به حروف دیگر، ضمایر، حروف مفردة اوایل و اواسط و اواخر کلمات ، حروفی که برای زینت کلام آرند، حروفی که به آخر اسماء و افعال به جهات گوناگون افزایند و توصیف آنچه در املاء دانستن آن ضروری است ». متن کتاب شامل 29 گفتار است که هر گفتار چند «بیان » دارد و شمار لغات هر بیان در آغاز هر فصل آمده است . هر «بیان » براساس حرف دوم لغات مندرج در هر گفتار، تدوین شده و 28 گفتار به 28 حرف الفبا و گفتار بیست ونهم به لغات متفرقه اختصاص دارد. مؤلف غرض از تألیف این کتاب را (ج 1، ص د ـ ه ) جمع آوری همة لغات فارسی ، پهلوی ، دری ، یونانی ، سریانی ، رومی ، اصطلاحات و کنایات به عربی آمیخته و لغات زندوپازندِ موجود در فرهنگ جهانگیریِ جمال الدّین حسین اینجو، مَجمَعُالفُرسِ محمدقاسم سُروریِ کاشانی ، سُرمة سلیمانی تقی الدّین بلیانی * و صحاح الادویه حسین انصاری ، به طریق ایجاز و با حذف شواهد و زواید ذکر می کند.

برهان قاطع معایبی نیز دارد، از جمله عدم دریافت صحیح مؤلف از زبانهای ایرانی و غیر ایرانی ؛ آوردن 274 «هُزوارش » تحت عنوان لغاتِ «زندوپازند» در ردیف لغات فارسی برگرفته از فرهنگ جهانگیری که این لغات مطلقاً در نظم و نثر فارسی به کار نرفته است ؛ نقل بیدریغ لغات مجعول و برساختة دساتیر که ملاّ برهان برای نخستین بار این لغات را در فرهنگ خود وارد کرده است ؛ حذف شواهد شعری و نثری لغات ؛ جمع آوردن ضبط و حرکات مختلف لغات بدون تشخیص درستی یا نادرستی آن ؛ ارتکاب اشتباهات بسیار در اعلام تاریخی و جغرافیایی ؛ نقل خرافات و اساطیر به عنوان حقایق مسلّم ( رجوع کنید به برهان ، ج 1، مقدمه ، ص هشتاد و هفت ـ نود و شش ؛ دبیرسیاقی ، ص 144(

مزایا و معایب این کتاب سبب شده که بیش از هر فرهنگی نقد و بررسی شود و کتابها و رسایل گوناگونی دربارة آن ، خاصّه در شبه قارة هند، تألیف گردد، از جمله فرهنگ سراج اللّغاتِ خان آرزو، قاطع برهان میرزا اسداللّه غالب دهلوی ( رجوع کنید به داعی الاسلام ، ج 5، دیباچه ، ص 27)، مُحرِق قاطع برهانِ سید سعادت علی ، ساطع برهانِ میرزا رحیم بیک میرتَهی ، مؤیّد برهان آغا احمدعلی شیرازی جهانگیرنگری ، قاطع القاطعِ امین الدّین دهلوی ، دافع هَذیانِ نجفقلی خان جهجری ، نامة غالبِ میرزا غالب دهلوی در ردّ ساطع برهان و نیز قطعة غالب از همو در ردّ مؤیّد برهان ، سؤالات عبدالکریم به اردو و لطائف غیبی به اردو به نام میان رادخان سیاح که ظاهراً نوشتة غالب است و او آن را به نام شاگرد خود شهرت داده است ؛ همچنین تیغ تیزِ میرزا غالب دهلوی ، شمشیر تیزتر آغااحمدعلی شیرازی جهانگیرنگری ، و مجموعة تیغ تیزتر ( رجوع کنید به همانجا؛ برهان ، ج 1، مقدمة معین ، ص صد و سیزده ـ صد و پانزده ).

براساس چاپهای گوناگون ، محقّقان ایرانی مجموع لغات برهان قاطع را 060 ، 19، 417 ، 19، 149 ، 20 و 211 ، 20 واژه و ترکیب برشمرده اند ( رجوع کنید به برهان ، ج 1، مقدمه ، ص هشتاد و هشت ، پانویس 2). این کتاب نخستین بار در کلکته در 1234 به صورتی جامع و نفیس ، مُصَدّر به نام فرماندار هندوستان و با مقدمة سیّد کرم حسین حسینی بلجرامی ، پس از مقابله با سیزده نسخة خطّی که کهنترین آنها تاریخ 1071 را داشت ، به طبع رسید و در پایان آن فصلی به نام ملحقات برهان قاطع تألیف عبدالمجید قائم مقامی قاضی القضاة درج شد ( رجوع کنید به برهان ، ج 1، مقدمة معین ، ص صد و شانزده ، صد و بیست و چهار) و بار دیگر نیز در کلکته در 1274 با حروف سربی به چاپ رسید (همان ، ج 1، مقدمة معین ، ص صد و شانزده ). برهان قاطع در ایران نیز با چاپ سنگی در 1278 ، 1300 ، 1304 و 1305 و چاپ سربی 1317 ش در دو مجلّد و نیز در 1336 ش به اهتمام محمّد عباسی انتشار یافت . بهترین چاپهای برهان قاطع در 1330 ش (تهران ، انتشارات زوار)، به تصحیح محمد معین با حواشی ، مقدمه و تعلیقات سودمند در چهارمجلد و در 1342 ش (تهران ، انتشارات ابن سینا) در پنج مجلد منتشر شده است .

در اوایل قرن سیزدهم ، سید احمد عاصم عنتابی ، از فاضلان عثمانی ، برهان قاطع را با نام تبیان نافع به ترکی برگرداند و برخی از اغلاط آن را اصلاح کرد. کتاب او در 1214 در قسطنطنیه و در 1215 و نیز 1251 در قاهره به طبع رسیده است (اختر حسن ، ص 144ـ 145؛ برهان ، ج 1، مقدمة معین ، ص صدوپانزده ـ صد و شانزده ).

---

منابع :
(1) اخترحسن ، قطب شاهی دورکا فارسی ادب ، حیدرآباد 1973؛
(2) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(3) محمدعلی داعی الاسلام ، فرهنگ نظام ، تهران 1362ـ 1364 ش ؛
(4) محمد دبیرسیاقی ، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها ، تهران 1368 ش ؛
(5) نظام الدین احمد صاعدی شیرازی ، حدیقة السلاطین قطب شاهی ، چاپ علی اصغر بلگرامی ، حیدرآباد دکن 1961.

/ سیدمحمد دبیرسیاقی /