برهانپوری ، محمدهاشم کِشْمی ، عارف ، نویسنده و شاعر پارسی گوی شبه قاره در قرن یازدهم . در حدود 1000 در کِشْم ، از توابع بدخشان ، زاده شد (برهانپوری ، نسمات ، ص 12). ابتدا به طریقة کبرویه * تمایل داشت اما در هجده سالگی در پی رؤیایی به سلسلة نقشبندیه * گروید. سپس به هندوستان رفت و در برهانپور به خدمت میرمحمد نعمان ، خلیفة شیخ احمد سرهندی * (متوفی 1034)، رسید و مرید او شد. در 1031 به سرهند رفت و دو سال در خدمت شیخ احمد سرهندی به سر برد (همان ، ص 2ـ3) و در اول رجب 1033، از او اجازة قرائت کتب حدیث گرفت (همو، زبده ، ص 130) و به برهانپور بازگشت . با اینکه سرهندی و میرمحمد نعمان او را به تعلیم ذکر تأکید کرده بودند، وی به دلیل احساس نقصان در خویش از این کار خودداری کرد، ولی بعدها به تعلیم ذکر پرداخت (همو، رویداد ، ص 55ـ59) و کار ارشاد و تبلیغش در برهانپور بسیار رونق گرفت (سرهندی ، ص 370). او تا پایان عمر در برهانپور ماند و همانجا درگذشت . در تاریخ وفات او اختلاف هست ؛ کشمیری همدانی آن را 1041 نوشته (ص 26) که قطعاً اشتباه است ، چون محمدهاشم در 1042 طرق الوصول را نگاشته است ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ). غلام مصطفی خان (ص 37) بدون ذکر مأخذ، تاریخ وفات او را 11 رجب 1045، و هرمان اته ، به استناد محتویاتِ دیوان محمدهاشم ، او را تا 1056 در قید حیات دانسته است (ج 1، ص 1570ـ1572، ش 2898) که ظاهراً تاریخ اخیر نیز اشتباه است ، زیرا در طبقات شاهجهانی که پیش از 1056 تألیف شده ، از او به عنوان فرد درگذشته یاد شده است .

تمامی آثار برهانپوری به فارسی است و عبارت است از : 1) احوال حضرت قاسم شیخ کرمینی (منسوب به کَرْمینَه از روستاهای بخارا)، از مشایخ طریقة جهریة یَسویه در ماوراءالنهر (متوفی 986). در این رساله مؤلف در انتساب او به طریقة یسویه تحقیق کرده و احوال و اقوال و واقعة وفات او را نوشته است . مؤلف ، شرح حال کرمینی را که پیشتر در نَسَمات القدس آورده بوده ، با مقدمه ای کوتاه در این رساله نقل کرده است (نسخة خطی ، کتابخانة خواجه ابوالخیر محمد عبداللّه جان ، پیشاور، گ 60 پ ـ 66 ر)؛ 2) حُلیة رسول اللّه ، در وصف شمایل حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم ، به نثر و نظم (نسخة خطی همان کتابخانه ، گ 1ر4 ر)؛ 3) دیوان اشعار ، مشتمل بر قصاید، مثنویات ، ترجیع بند، ساقینامه ، غزلیات و قطعات (نسخة خطی دیوان هند، لندن ، ش 3096؛ مؤسسه کاما، بمبئی ، ش 17، 67)؛ 4) رویداد تدوین مکتوبات امام ربّانی ، مکتوبات امام ربّانی در سه دفتر، که محمدهاشم سومین دفتر را تدوین کرده است . در این رساله رویداد تدوین و نامه های تاریخی و تعداد مکتوبات و تتمة دفتر سوم بیان شده است (نسخة خطی کتابخانة خواجه ابوالخیر محمد عبدالله جان ، گ 41 پ ـ44ر)؛ 5) زبدة المقامات یا برکات الاحمدیة الباقیه ، در شرح حال خواجه باقی باللّه * (متوفی 1012) و شیخ احمد سرهندی و فرزندان و مریدان آنان . اگر چه این کتاب بخش دوم نسمات القدس است ، صورت جداگانه ای دارد و مستقلاً (کانپور 1307، استانبول 1408) چاپ شده ، و ترجمة آن به اردو نیز (سیالکوت 1407) منتشر شده است ؛ 6) طُرق الوصول فی شریعة الرسول (1042)، در تحقیق و اسناد چهل طریقة عرفانی که به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم منتهی می شوند (نسخة خطی همان کتابخانه ، گ 5 پ ـ23ر؛ برای اسامی چهل طریقه رجوع کنید به نوشاهی ، ص 77)؛ 7) قدرالعالی فی اسرار خیراللیالی ، در بیان وجه مناسبت نزول قرآن مجید در لیلة القدر و سرّ مناسبت لیلة القدر و قرآن با ماه رمضان و سبب اختیار شب برای این کار و موجب اختفای آن شب و کیفیت علامات و آثار آن و غیره (نسخة خطی همان کتابخانه ، گ 66 پ ـ85 پ )؛ 8) گوهرنامی در اسرار نام سیّد الانامی (1040)، در شرح یک رباعی از خواجه حسن دهلوی (متوفی 738) و دو رباعی از مؤلف که در آنها نام «احمد» و «محمد» به کنایه برده شده است (نسخة خطی همان کتابخانه ، گ 86 پ ـ100 پ )؛ 9) مکتوبات کشمی ، شامل شش نامه خطاب به شیخ احمد سرهندی و سه نامه خطاب به میرمحمد نعمان (نسخة خطی همان کتابخانه ، گ 45 پ ـ59 پ )؛ 10) نسمات القدس من حدایق الانس (1039)، تکملة رشحات عین الحیات کاشفی است ، بویژه در شرح حال مریدان سعدالدّین کاشغری (متوفی 860) و عبیداللّه احرار سمرقندی (متوفی 895)، در تراجم احوال مشایخ و دانشمندان ماوراءالنّهر و خراسان (نسخة خطی کتابخانة گنج بخش ، اسلام آباد، ش 10470؛ کتابخانة فرهنگستان علوم ازبکستان ، تاشکند، ش 388). این کتاب به اردو نیز ترجمه شده است (سیالکوت 1410).

محمدهاشم در نسمات القدس و طُرق الوصول بارها گفته است که در نظر دارد احوال مشایخ متأخر دیگر سلسله ها را (جز نقشبندیه ) به روش نفحات الانس فراهم آورد و آن را صفحات الانوار من مقامات الاخیار بنامد، اما مسلّم نیست که به تألیف این کتاب موفّق شده باشد.

---

منابع :
(1) محمد اسلم ، تاریخی مقالات ، لاهور 1970، ص 162ـ176؛
(2) محمدهاشم برهانپوری ، رویداد تدوین مکتوبات امام ربّانی ،نسخه خطی کتابخانة خواجه ابوالخیر محمد عبدالله جان ، پیشاور؛
3- همو، زبدة المقامات ، کانپور 1890؛
(4) همو، نسمات القدس من حدایق الانس ، نسخة عکسی متعلق به نگارنده از روی نسخة خطی مورخ 1248 عارف حکمت ، مدینه ؛
(5) بدرالدین سرهندی ، حضرات القدس ، چاپ محبوب الهی ، لاهور 1971؛
(6) غلام مصطفی خان ، «خواجه محمدهاشم »، تحقیق ، ش 2 (1988)؛
(7) محمدصادق کشمیری همدانی ، طبقات شاهجهانی : طبقات عاشره ، چاپ محمد اسلم خان ، دهلی 1990؛
(8) محمداحسان مجددی سرهندی ، روضة القیومیة ، لاهور 1409/1989، ج 1، ص 516 ـ 519؛
(9) عارف نوشاهی ، «محمد هاشم کشمی کی بعض فارسی رسائل کی بازیافت »، فکر و نظر ، (محرم ـ ربیع الثانی 1414)؛


(10) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of India Office , Oxford 1903-1937.

/ عارف نوشاهی /