برهانپوری ، برهان الدین بن کبیر محمدبن علی صدیقی ، مشهور به «راز الهی »، از عارفان قرن یازدهم هجری . از وی با نام «برهان الدین بکری شطّاری برهانپوری » نیز یاد شده است (حسنی ، ج 5، ص 93). نسب وی از سوی پدر به ابوبکر و از مادر به امام حسین علیه السلام می رسد. او در دهکده ای از سرزمین خاندیس ( = خاندیش ) (هند) متولد شد. تاریخ ولادتش معلوم نیست ؛ متجاوز از هشتاد سال عمر کرد (همان ، ج 5، ص 93ـ 94) و به گزارش خافی خان (ج 2، ص 555)، در بیست و دومین سال جلوس اورنگ زیب (عالمگیرشاه ) (1068ـ1118)، یعنی 1089، درگذشت .

برهان الدین در شهر برهانپور رشد کرد و علوم رسمی اسلامی را در همانجا آموخت . او مرید شیخ عیسی بن قاسم شطّاری بود و همواره به درویشان خانقاه او خدمت می کرد و در علم و معرفت نیز بهره های فراوانی از شیخ گرفت و جانشین او شد (حسنی ، ج 5، ص 93(.

در منابع ، از مریدان وی نامی برده نشده است . اما عاقل خان رازی ، گردآورندة ملفوظات برهان الدین ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ) خود را از مریدان برهانپوری خوانده است (منزوی ، ج 3، ص 1374ـ 1375). دربارة ارادت و اعتقاد مریدانش به وی ، گویند که برخی از آنها «فناء فی الشیخ » شده و در عالم بی خودی سُکْر، شیخ را خدا دانسته اند؛
و چون نصایح شیخ برای اصلاح ایشان مؤثر نیفتاده ، شیخ آنها را نزد قاضی فرستاده تا حکم شرع دربارة ایشان جاری شود (خافی خان نظام الملکی ، ج 2، ص 555). همچنین برخی از امرا و پادشاهان به وی ارادت داشتند و در مشکلات خود از او یاری می خواستند، چنانکه اورنگ زیب پیش از جنگ با برادرش ، داراشکوه ، عزم دیدار شیخ کرد تا برای پیروزی خود طلب دعا کند. از آنجا که شیخ ملاقات با سلاطین را خوش نمی داشت ، او را نپذیرفت . اما روزی اورنگ زیب بر در خانقاه ، موفق به دیدار شیخ می شود و با او به شکایت از داراشکوه و بیان اعتقاد خود به احکام دین و رعیت پروری می پردازد و از شیخ برای موفقیت خویش درخواست دعا می کند. شیخ به زبان فارسی به او می گوید: «از فاتحة ما فقیران کم اعتبار چه ( حاصل ) می شود! شما که پادشاهید به نیّت خیر و عدالت و رعیت پروری ، فاتحه بخوانید؛
ما هم دست به فاتحه برمی داریم » (همان ، ج 2، ص 553ـ554؛
حسنی ، ج 5، ص 93ـ94).

از برهان الدین آثاری به جا مانده که همگی به زبان فارسی است : 1) مجموعة ملفوظات که عاقل خان رازی در 1053 با نام ثمرات الحیاة گرد آورده است (منزوی ، همانجا؛
نوشاهی ، 1363 ش ، ص 40؛
حسنی ، ج 5، ص 94)؛
2) ابراهیم گاذر ( گازر؟ ) الهی نیز در 1087، ملفوظات شیخ را گرد آورده و پس از مرگ گردآورنده ، عبدالحی حسنی حسینی آن را با نام روایح الانفاس جمع کرده و بر آن مقدمه ای نگاشته است (منزوی ، ج 3، ص 1530ـ 1531؛
حسنی ، ج 5، ص 94)؛
3) شرح آمنت باللّه که در پاره ای منابع (منزوی ، نوشاهی ) به برهان الدین نسبت داده شده ، اما در دیباچة یکی از نُسخ این کتاب ، مؤلف آن خواجه قطب الدین بختیار اوشی دانسته شده است (منزوی ، ج 3، ص 1579؛
نوشاهی ، 1362 ش ، ص 158). این کتاب در شرح عرفانی کلمات «آمَنتُ بِاللّهِ وَ مَلائکتِه وَ رُسُلِه والیومِالا´خِر والقدرِ خَیرُه وَ شَرهُ من اللّه تعالی و البعثِ بَعدَالموت و ...» نگاشته شده است (منزوی ، همانجا)؛
4) شرح اسماءاللّه الحسنی ' (حسنی ، ج 5، ص 94).

---

منابع :
(1) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، حیدرآباد دکن 1382ـ1410/1962ـ1989؛
(2) محمدهاشم خافی خان نظام الملکی ، منتخب اللباب ، ج 2، کلکته 1874؛
(3) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ 1370 ش ؛
(4) عارف نوشاهی ، فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقی اردو : کراچی ، اسلام آباد 1363 ش ؛
(5) همو، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان : کراچی ، اسلام آباد 1362 ش .

/ فاطمه فنا /