بُرهانِ بلخی ، علی ، ابوالحسن علی بن حسن ، فقیه و پیشوای حنفیان حلب در قرن ششم . مدرسة بلخیّه منسوب به اوست (ذهبی ، 1406، ج 20، ص 276). وی را به دلیل نام جدّ اعلایش جعفری نیز نامیده اند (قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 359). تاریخ ولادت بلخی معلوم نیست ، به نوشتة لکنوی ( الفواید البهیّة ، ص 120) زادگاه وی سِکندر از توابع طخارستان بلخ است .

بلخی در بخارا به تحصیل پرداخت و فقه و حدیث را نزد عالمان بزرگی چون برهان الائمّه عبدالعزیزبن عمربن مازه و معین الدین نسفی آموخت (ذهبی ، همانجا؛ قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 359ـ360؛ لکنوی ، الفوایدالبهیّة ، ص 121؛ همو، طرب الاماثل ، ص 280). به نوشتة لکنوی ( طرب الاماثل ، همانجا) بلخی برای ادامة تحصیل و استماع حدیث ، سفری نیز به بغداد و مکّه کرد، اما نام مشایخ او در آن نواحی بر ما مشخص نیست . در 519، پس از پایان تحصیلات ، به دمشق رفت و در آنجا اقامت گزید و این شهر را مرکز تدریس و فعالیت علمی خود قرار داد. همچنانکه به حلب نیز آمد و شد داشت و در آنجا علاوه بر تدریس در مدرسة حلاویه ، از نفوذ معنوی و اجتماعی نیز برخوردار بود (قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 359). نخستین مدرسه ای که بلخی در آنجا به وعظ و سخنرانی پرداخت مدرسة صادریّة دمشق بود (نعیمی ، ج 1، ص 537؛ ذهبی ، همانجا) و ظاهراً به عللی ، از جمله براثر اختلافاتی که بین او و حنبلیان پدید آمد، حوزة فعالیت خود را به مدرسة طرخانیّه انتقال داد (ذهبی ، 1984، ج 4، ص 131؛ نعیمی ، ج 1، ص 481؛ ابن مبرد، ص 86). سپس در 525، مدرسة بلخیّه به نام او ساخته و ادارة آن به وی سپرده شد (نعیمی ، همانجا). مدرسة خاتونیّه نیز در 526 برای مذهب حنفی وقف و ادارة آن به بلخی واگذار شد (همان ، ج 1، ص 504(.

بسیاری از علمای حنفی فقه را از بلخی آموختند که از جمله آنان بدر ابیض ، عبدالرشید ولوالجی (متوفی بعد از540) و محمدبن یوسف عقیلی (متوفی 564) بودند (لکنوی ، الفوایدالبهیّة ، ص 121(

در منابعی که از بلخی سخن رفته ضمن تأکید بر حافظة فوق العادة او (قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 360) اشاره ای به تألیف یا تصنیف وی نشده است . تنها ابن قطلوبغا (ص 296) به نقل از القنیة بعضی از فتاوای فقهی بلخی را درج کرده است . فتاوای بلخی و نوشتة برخی منابع (از جمله : قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 359)، نشان دهندة اهمیت و نقش بلخی در رویدادهای مذهبی و سیاسی آن زمان است . او به دلیل وارستگی اخلاقی ، مردم دوستی ، ورع و روحیة دفاع از دین ، از جایگاه و نفوذ زیادی برخوردار بوده و گاهی او را از ناشران علوم دینی و اسلامی نامیده اند. قدیمترین منبعی که از بلخی نام برده ، تاریخ دمشق ابن قلانسی (متوفی 555) است که معاصر بلخی بوده است . به نوشتة ابن قلانسی ، در 543 نورالدین زنگی اتابکی دستور منع گفتن «حَیّ علی خیرالعمل » را در اذان صادر کرد، از آنرو که آن را از بدعتهای فاطمیون می دانست ؛
همچنین سبِّ صحابه را که ظاهراً معمول بود ممنوع کرد و در این اقدام ، برهان بلخی او را یاری کرد (ص 468؛
ابوشامة ، ج 1، ص 57؛
صفدی ، ج 2، ص 74؛
کردعلی ، ج 2، ص 21). در 546 که دمشق چند ماه در محاصرة لشکر نورالدین بود، بلخی واسطة پیمان صلح میان نورالدین و حاکم وقت دمشق شد (ابن قلانسی ، ص 489؛
ابن کثیر، ج 12، ص 229). بلخی در شعبان 548 درگذشت (ابن قلانسی ، ص 499؛
قرشی حنفی مصری ، ج 1، ص 360؛
ذهبی ، 1406، ج 20، ص 276) و فقط ابن کثیر وفات وی را 546 ضبط کرده است ، که با توجه به معاصر بودن ابن قلانسی با بلخی و نقل بیشتر مورّخان به نظر می رسد که سال 548 درست باشد.

---

منابع :
(1) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیّة ، چاپ ابراهیم صالح ، بیروت 1412/1992؛
(2) ابن قلانسی ، تاریخ دمشق ، چاپ سهیل ذکار، دمشق 1403/1983؛
(3) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، بیروت 1411/1990؛
(4) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد ، دمشق 1975؛
(5) عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامة ، الروضتین فی اخبار الدولتین ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النّبلاء ، ج 20، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی ، بیروت 1406/1986؛
(7) همو، العبر فی خبر من غبر ، ج 4، چاپ صلاح الدین منجد، کویت 1984؛
(8) خلیل بن ایبک صفدی ، تحفة ذوی الالباب ، چاپ احسان بنت سعید خلوصی و زهیر حمیدان الصصام ، دمشق 1991ـ1992؛
(9) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة ، حیدرآباد دکن 1332؛
(10) محمد کردعلی ، خطط الشام ، بیروت 1390ـ1392/ 1970ـ 1972؛
(11) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة ، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل ، کراچی 1393؛
(12) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، مصر 1988.

/ بمانعلی دهقان /