برهان الدین تونی ، معروف به برهان الدین فاضل تونی ، دولتمرد و لشکری قرن یازدهم و دوازدهم . فرزند ملامیر تونی و برادرزاده و داماد ملاعلاءالملک فاضل خان (نَخشَبی ، ج 2، ص 14). در شوال 1073 به دعوت اورنگ زیب (حک : 1068ـ 1118) از ایران به هندوستان رفت (وحید قزوینی ص 82 ـ 85) و به پاداش خدمات عمویش به دربار شاهجهان (حک : 1037ـ 1068) و اورنگ زیب ، و به سبب فضل و دانشِ خود، به دربار اورنگ زیب راه یافت ؛ چنانکه در آنجا هشتصد پیاده و 150 سوار زیر نظر او بودند (بختاورخان ، ج 1، ص 298؛ اورنگ آبادی ، ج 3، ص 34 ـ 35). برهان الدین ، در سالهای مختلف ، به مناصب دیوانی پایتخت ، شاهجهان آبادد: دیوانیِ تن ، و خانسامانی پادشاه رسید و دو هزار پیاده و چهار صد سوار را در اختیار گرفت (اورنگ آبادی ، ج 3، ص 34ـ36) و در 1109، والی کشمیر شد. طی این سالها لقبهای قابل خان ، اعتمادخان ، و فاضل خان دریافت کرد. در 1111، اورنگ زیب به او پیشنهاد کرد که به نیابتِ شاهزاده معظم ، حکومت لاهور را به دست بگیرد اما او قبول نکرد و در 1112 یا1113 در برهانپور درگذشت (همانجا؛ بدخشی ، ص 14). برهان الدین فردی وظیفه شناس و با استعداد بود و همین خصایص مایة پیشرفت او شد. در زمان امارتش در کشمیر، مالیات بر غلّه و دامداری را لغو کرد. احداث مساجد، رباطها، باغها، سدها، سرایها، مدارس و حمامها، و همچنین ، سدِ هفت چنار، خانقاه حسن آباد و جوگی لنگر در کشمیر از یادگارهای زمان اوست . موی مبارک منسوب به حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در عهد او به کشمیر آورده شد و امروز هم خانقاه موی مبارک ، معروف به بَل شریف ، مورد احترام مسلمانان شبه قاره است . به علما و مشایخ و شعرا احترام می گذاشت و آنان را به مجلس خود می خواند (کاظم محمد، ص 818). میرزا داراب بیگ جویای تبریزی (متوفی 1118) مدّاح او، مثنویاتِ حسن معنی و تعریف چراغان دل را به تشویق وی سروده است .

---

منابع :
(1) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثرالامراء ، ج 3، کلکته 1891؛
(2) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979؛
(3) محمدبن رستم بدخشی ، تاریخ محمدی ، علیگره 1960، ص 14؛
(4) کاظم محمد، عالمگیرنامه ، کلکته 1868؛
(5) محمداعظم شاه ، تاریخ کشمیر اعظمی ، لاهور1303، ص 190؛
(6) محمدساقی مستعدخان ، مآثر عالمگیری ، کلکته 1871، ص 369؛
(7) محمدشریف معتمد نَخشَبی ، اقبال نامه ، کلکته 1865؛
(8) محمدطاهربن حسین وحید قزوینی ، انشا ، لکهنو 1260.

/ معین الدین عقیل /