بروکلمان ، کارل ، خاورشناس مشهور آلمانی . در 17 سپتامبر 1868 در روستوک ، از شهرهای آلمان ، به دنیا آمد. در 1886 وارد دانشگاه روستوک شد. نخست به فراگیری زبان و متن شناسی یونانی و لاتین نزد لیو و زبان عربی و حبشی نزد فیلپی پرداخت و در شهر برسلاو علوم شرقی را نزد پریتوریوس ، و زبانهای شرقی را نزد فرنکل ، و زبانهای هند و ژرمن را نزد هلبرانت آموخت و در 1888 در استراسبورگ به محضر درس نولدکه رفت ، و در درس هوبشمان برای فراگیری زبانهای سنسکریت و ارمنی ، و درس دومیشن برای آموختن زبان مصری قدیم حاضر شد. او در 1890، با تقدیم رسالة نخستین دکتری خود، به تشویق و اشراف نولدکه ، تحت عنوان > ارتباط میان الکامل فی التّاریخ ابن اثیر و تاریخ الرّسل والملوک محمّدبن جریر طبری < از دانشگاه استراسبورگ درجة دکتری گرفت و در یکی از مدرسه های پرتستانی آغاز به تدریس کرد و در همان وقت با نولدکه دیوان لبید را تصحیح کرد که با ترجمة آلمانی در 1891 در وین منتشر شد. سپس به برسلاو رفت و در آنجا در 1893 رسالة دکتری دوم خود را، که مجوّز شایستگی او برای تدریس در دانشگاه بود، دربارة تلقیح فهوم اهل الا´ثار فی مختصرالسّیر والاخبار ، اثر عبدالرحمان ابوالفرج ابن جوزی ، تقدیم داشت . او در همین اوقات ، به گردآوری موادی برای تألیف فرهنگ سریانی پرداخت . نخست لغات ترجمة سریانی کتاب مقدس را گرد آورد و سپس به متون دیگر پرداخت . در فوریة 1895، این فرهنگ به صورت کامل با نام > واژه نامة سریانی < منتشر شد. پس از آن ، به دعوت ادوارد زاخائو در نشر تحقیقی و انتقادیِ طبقات ابن سعد شرکت جست . بروکلمان برای گردآوری نسخ خطی این کتاب در فاصلة 1895 تا 1896، به لندن و استانبول سفر کرد و با استفاده از این فرصت به استنساخ عیون الاخبار ابن قتیبه پرداخت و در 1896 به برسلاو بازگشت . جلد هشتم از طبقات ابن سعد، که با کوشش بروکلمان فراهم آمده بود، در 1904 به وسیلة آکادمی برلن منتشر گردید. اما ناشر عیون الاخبار شرط کرد که چون عیون الاخبار کتابی نیست که مورد استقبال شمار فراوانی قرار گیرد، اثر دیگری که سودش فراوانتر باشد به آن ناشر تقدیم کند. این حادثه او را مصمّم ساخت که > تاریخ نوشته های عربی < را تألیف کند. ناشر کتاب را طی سالهای 1898 تا 1900 آماده ساخت تا اینکه مطبعة بریل * عهده دار نشر جدید آن گردید. بنابراین ، چاپ اول کتاب در دو جزء در 1897 و 1898 و 1902 منتشر گشت ، ولی چاپ بریل با ملحقات آن طی سالهای 1937ـ1942 به بازار آمد و کتاب در صورت نهایی خود در دو جلد که اصل است و سه جلد که ملحقات آن است در دسترس اهل علم قرار گرفت . این کتاب که تا آن وقت در جهان علم نظیر نداشت ، بااستقبال خاورشناسان بویژه اسلام شناسان مواجه شد، زیرا مشتمل بر همة آثاری بود که به زبان عربی تحریر یافته است ، از این جهت کلمة «لیتراتور» را در عنوان کتاب باید به «نوشته ها» ترجمه کرد.

در بهار 1900، زاخائو از بروکلمان خواست تا تدریس زبان عربی را در مدرسة زبانهای شرقی برلن بپذیرد و در تابستان همان سال کرسی دانشگاههای ارلانگن و برسلاو به وی پیشنهاد شد، و او ترجیح داد که به برسلاو برود. در همین اوقات او در تألیف مجموعه ای دربارة تاریخ ادبیات شرق ، که از 1901 آغاز شده بود، سهیم گشت و جزء هفتم از این مجموعه ، بخش «تاریخ ادبیات مسیحی در شرق » را که شامل ادبیات سریانی و عربی می شد، به رشتة تحریر درآورد. بروکلمان در 1903 نسخه های خطی شرقیِ کتابخانة شهرداری برسلاو، و در سالهای بعد نسخِ خطی شرقی کتابخانة شهرداری هامبورگ را فهرست کرد. سپس از او دعوت شد که در دانشگاه کونیگسبرگ تدریس کند (1903). او در آنجا بیشتر کتابهای خود از جمله > اصول دستور تطبیقی زبانهای سامی < را (دو مجلّد 1907ـ1913) تألیف کرد. در 1909 پس از درگذشت فرنکل و استقرار پریتوریوس به جای او، بروکلمان در شهر هاله جای پریتوریوس را گرفت و از 1910 تا 1922 در آنجا زیست و در همانجا در 1909 ازدواج کرد. وی در اثنای اقامت خود در هاله ، جزء دوم کتاب اصول دستور تطبیقی زبانهای سامی < را نوشت و چاپ دوم > فرهنگ سریانی < را آماده کرد، ولی جنگ جهانی اول کار او را کند ساخت ، زیرا بسیاری از متون سریانی که در خارج آلمان منتشر شده بود به آلمان نمی رسید؛ در هر حال ، جزء اول این کتاب در 1918 و طبع کامل آن در 1928 صورت پذیرفت .

بروکلمان به موازات توجه به زبانهای سامی ، به زبان ترکی نیز عنایت داشت و در آغاز جنگ جهانی دوم ، دیوان لغات التّرک کاشغری را در استانبول چاپ کرد. این کتاب مشتمل بر اطلاعات فراوانی از اقوام ترک در آسیای مرکزی بود و بر اساس همین کتاب ، > کنزاللغة ترکی میانه < را تألیف کرد که با کمک آکادمی علوم مجارستان به چاپ رسید.

بروکلمان در تابستان 1932 به ریاست دانشگاه برسلاو منصوب گشت . در این دوران دانشجویان بر ضد کوهن که یهودی بود تظاهرات کردند و چون بروکلمان از آزادی دانشگاه در انتخاب استادان به هر مذهبی که باشند دفاع می کرد، در 1933 ناچار به استعفا گردید، ولی کرسی استادی خود را در دانشگاه تا پاییز 1935 که بازنشسته شد، حفظ کرد. او در بهار 1937 به شهر هاله منتقل گشت تا بتواند از کتابخانة خاورشناسی آلمانی آنجا استفاده کند و به تصحیح و تکمیل و استدراک کار اصلی خود، > تاریخ نوشته های عربی < ، بپردازد که نتیجة آن را بریل در دو جلد در 1937 و 1938، در لیدن به عنوان > ذیل < ، منتشر ساخت .

در سالهای 1895 تا 1914، بروکلمان در جریان گردآوری اطلاعات دربارة تاریخ اسلام قرار گرفت و فصل «تاریخ اسلام » را در اثری که به اشراف یولیوس فون پلوگ هارتونگ دربارة تاریخ جهان نگاشته شده است ، نوشت . این فصل به طور فشرده تاریخ اسلام را از آغاز تا زمان حاضر فرامی گرفت . بروکلمان در طی بیست و پنج سال این مطلب را گسترش داد و فصلی دراز دربارة اوضاع دولتهای جدید اسلامی بعد از جنگ

جهانی اول تا 1939 بر آن افزود و همة این اطلاعات رادر > تاریخ ملل و دول اسلامی < در 1939 منتشر کرد. اودر بخش «صدر اسلام و دوران بنی امیّه » بر ولهاوزن وکایتانی و در بخش آسیای میانه بر بارتولد و مینورسکی و در بخش دولت عثمانی بر ویتک اعتماد کرد. در 1943کتاب تجدید چاپ شد و در آغاز جنگ جهانی دوم ، بدون اطلاع او، به زبان انگلیسی ترجمه و در 1947 منتشر گشت . گذشته از ترجمة فرانسوی و ترکی و هلندی ، ترجمه ای هم به زبان عربی به وسیلة منیر بعلبکی و نبیه فارس (بیروت 1949) و ترجمه ای به فارسی به وسیلة هادی جزایری (تهران 1346ش ) صورت گرفت . او در زمان بازنشستگی ، در 1945 کتابداری انجمن خاورشناسان آلمان را عهده دار گردید و در تابستان 1947 به عنوان استاد ممتاز، درسها و سخنرانیهایی مطابق میل خود ارائه داد؛ از جمله به تدریس ترکی جدید و تاریخ عثمانی و نیز زبانهای سریانی و آشوری و بابلی و حبشی و قبطی پرداخت و گاه گاه درس زبان فارسی جدید و فارسی میانه و زبان ارمنی را هم به کارهای خود می افزود. او علاوه بر مهارت در زبانهای اروپایی ، مانند یونانی و لاتین و فرانسوی و ایتالیایی و اسپانیایی ، یازده زبان شرقی (عربی ، سریانی ، عبری ، آشوری ، بابلی ، حبشی ، فارسی میانه ، فارسی جدید، ارمنی ، ترکی و قبطی ) نیز می دانست .

بروکلمان در تابستان 1953، برای بار دوم ، بازنشسته شد ولی باز هم درس و بحث را رها نکرد. در دسامبر

1954 سرماخوردگی شدیدی تندرستی او را مختل ساخت ،اما او با کمک همسر و یکی از شاگردانش کتاب > نظم زبان عبری < را تألیف کرد و سرانجام در 6 مه 1956 درگذشت .

بروکلمان شرح حالی از خود باقی گذاشته که در مجلة اورینس (ج 27 و 28؛ 1981) به چاپ رسیده است . یوهان فوک نیز مقاله ای تحت عنوان «بروکلمان به عنوان یک خاورشناس » دارد که در > مجلة انجمن خاورشناسان آلمان < (1958) منتشر شده است . همچنین اوتو اشپیس در 1938، به مناسبت هفتادمین سال تولد بروکلمان ، فهرستی از 555 اثر او را در > مجلة علمی دانشگاه مارتین لوتر < (هاله ـ ویتنبرگ ، مجموعة اقتصادی اجتماعی ، دورة هفتم دفتر چهارم ) چاپ کرد. هلموت ریتر نیز فهرست دیگری از آثار بروکلمان به ترتیب زمانی (1890ـ1954) فراهم کرد. این فهرست را یورگ کریمر به عربی برگرداند و صلاح الدین منجد منتشر کرد (ص 25ـ41).

---

منابع :
(1) عبدالرحمان بدوی ، موسوعة المستشرقین ، بیروت 1984، ص 57 ـ 66؛
(2) نجیب عقیقی ، المستشرقون ، قاهره 1980ـ1981، ص 424ـ 430؛
(3) صلاح الدین مُنَجِّد، المنتقی من دراسات المستشرقین ، قاهره 1955، ص 25ـ41؛


(4) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Brockelmann" (by Rudolph Sellheim).

/ مهدی محقق /