بروجردی ، علی اکبر ، روحانی ، سیاستمدار و از نزدیکان شیخ فضل الله نوری . در حدود 1270 به دنیا آمد. جد پدری وی اسدالله مجتهد بروجردی ، مشهور به حجة الاسلام ، از مجتهدان بنام تشیع بود که در بروجرد ثروت و مستغلاتی داشت و جد مادری او محقق قمی است (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ج 1، ص 189ـ190). پدرش جمال الدین محمد از پدر خویش مولی اسدالله تصدیق اجتهاد گرفت و در علوم فقه ، حدیث و تفسیر متبحر شد و در اواخر عمر در تهران قبول عامه یافت (همان ، ج 1، ص 190، 193). با مرگ وی در 1302، تمام مناصب او و همچنین مسجد، محراب و منبر مدرسة دوستعلی خان نظام الدوله در تهران به علی اکبر رسید که وی نیز در حدیث و تفسیر و ادب دستی داشت (همان ، ج 1، ص 193، 224).

در 1309، که ناصرالدین شاه امتیاز دخانیات را به کمپانی رژی واگذار کرد، گروهی از مردم ناراضی در تهران نزد حاج میرزا حسن آشتیانی * رفتند و معایب این امتیاز را بازگو کردند. میرزاحسن آشتیانی حکم تحریم استعمال دخانیات را صادر کرد؛ این حکم به تأیید میرزامحمدحسن شیرازی * در سامرا نیز رسید به این مضمون که امروز استعمال تنباکو و توتون به هر نحو در حکم محاربه با امام زمان است (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 19). پس از صدور این حکم ، مردم استعمال دخانیات را ترک کردند. با شکایت کمپانی رژی ، امین السلطان صدراعظم به واسطة میرزا محمدحسن خان اعتمادالسلطنه * خواهان ارتباط با روحانیون ، از جمله شیخ علی اکبر بروجردی ، شد. اعتمادالسلطنه ، شیخ مهدی شمس العلما را نزد علمای مجاهد مانند میرزاحسن آشتیانی ، آقا علی اکبر بروجردی و شیخ فضل الله نوری فرستاد (اعتمادالسلطنه ، 1350 ش ، ص 788). این مذاکرات نتیجه ای نداشت . شاه که به علت فشار افکار عمومی از اجبار میرزای آشتیانی بر لغو فتوا یا خروج از ایران طرفی نبسته بود، ناگزیر با فرستادن میرزاعیسی وزیر، عبدالله خان والی و مجدالدوله نزد میرزاحسن آشتیانی پیغام داد که امتیازِ داخلی کمپانی را لغو کرده ، و از وی خواست تا دست از مخالفت بردارد. چون میرزاحسن آشتیانی نپذیرفت ، عبدالله خان والی برای اجرای حکم شاه متوسل به زور شد. مردم با اعتراض شدید آقاسیدمحمدرضا طباطبایی به هیجان آمدند و متعرض مجدالدوله شدند. شیخ علی اکبر بروجردی که ظاهراً در پی فرصتی برای دوستی با مجدالدوله بود، فوراً دست او را گرفت و فریاد برآورد: «به ارک می رویم و این امر را به صلاح می گذرانیم » (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 19ـ20). گروهی از مردم نیز برای اطلاع از نتیجة کار همراه آنان شدند. نزدیک دروازة ارک ، نایب السلطنه کامران میرزا، چون آن دو را با یکدیگر دید متعرض شیخ علی اکبر شد. مردم در حمایت از حاج علی اکبر بروجردی به طرف نایب السلطنه رفتند. کامران میرزا با مشاهدة اعتراض مردم خشمگین به درون ارک رفت و دستور داد در را ببندند. چون جمعیت قصد گشودن دروازة ارک را داشتند آقابالاخان معین نظام دستور شلیک داد و عده ای کشته و مجروح شدند (همان ، بخش 1، ص 20ـ21). فردای همان روز جلسه ای برای فسخ قرارداد در ارک تشکیل شد و عده ای از علما از جمله بروجردی به این مجلس دعوت شدند و به ابطال قرارداد رأی دادند. این ماجرا بر نفوذ و اعتبار شیخ علی اکبر بروجردی افزود.

تزویج دختر شیخ علی اکبر به شیخ هادی ، پسر شیخ فضل الله نوری ، آن دو روحانی را به هم نزدیکتر کرد (بامداد، ج 6، ص 167). در جریان تحصن گروهی از علما، در شوال 1323 در زاویة مقدسه حضرت عبدالعظیم برای تأسیس عدالتخانه ، شیخ علی اکبر همراه شیخ فضل الله در صف مخالفان تحصّن کنندگان قرار گرفت . او در نامه ای برای علمای نجف نوشت . «اشخاصی که رفته اند به زاویة مقدسه و مطالبة عدالتخانه می نمایند معدودی از طلاب می باشند، ربطی به حجج اسلامیه تهران ندارند. حجج اسلامیه تهران اصلاً و

ابداً از شهر تهران خارج نشده و با عین الدوله دوستی دارند و از عدالتخانه متنفر می باشند و یقین دارند اگر عدالت در ایران جاری شود درب خانه های آقایان بسته خواهد شد». (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 375). نامة شیخ علی اکبر عیناً به حاج سیدمحمد طباطبایی فرستاده شد. او خواستار تحقیق دربارة هویت و مقاصد بروجردی ، شد (همانجا). شریف الواعظین قمی متن نامه را در تکیة درخونگاه ، بازگو کرد، اما به احترام حاج عماد بروجردی ، برادر شیخ علی اکبر که در مجلس حاضر بود، نام نویسندة آن را فاش نکرد.

در 23 جمادی الاولی 1324، حرکت یکپارچة مردم و برخی از روحانیون در جریان مهاجرت کبری ، شیخ فضل الله را وادار به همراهی با مهاجرین کرد (دولت آبادی ، ج 2، ص 71؛ ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 500ـ501). بروجردی پیام همراهی شیخ را به علمای مهاجر رساند و سپس خود نیز به آنان پیوست (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 506).

پس از صدور فرمان مشروطیت و مرگ مظفرالدین شاه اختلاف بین سیدعبدالله بهبهانی * و سیدمحمد طباطبایی با شیخ فضل الله نوری بیشتر شد (ملکزاده ، ج 3، ص 502ـ504) و به این ترتیب ، جبهة مخالفی از روحانیون به زعامت شیخ فضل الله نوری تشکیل شد و دربار نیز به مصلحت خود از آن حمایت کرد. بروجردی که از وفادارترین یاران شیخ فضل الله نوری بود، مجری نظریات او شد و در واقعة میدان توپخانه ، یکی از مخالفان این ماجرا بود (همان ، ج 3، ص 568). پس از به توپ بسته شدن مجلس در 23 جمادی الاولی 1326، شیخ علی اکبر به سمت وکیل و نمایندة شیخ فضل الله نوری ، فعالانه در جلسات دربار حاضر می شد و قزاقها از خانه اش محافظت می کردند (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 2، ص 359، 364). ناآرامی در خلال سالهای 1326 و 1327 منجر به تجدیدنظر محمدعلی شاه در اعادة مشروطه و مجلس شد. در مجلسی که در ربیع الاول 1327 در تخت مرمر برگزار شد، شیخ علی اکبر و چند تن از روحانیون نیز به عنوان مستمع حضور داشتند. شیخ علی اکبر در شکایت سعدالدوله از فقدان امنیت ، می گوید : «تا این مفسدها در سفارتخانه ها و حضرت عبدالعظیم می باشند، مملکت امن نخواهد شد. بروید در سفارت ، آنها را بیرون آورید و مجازات بدهید. شاه ما اگر چنگیز باشد، ما راضی هستیم ولی اطاعت از خارجه نمی کنیم » (همان ، بخش 2، ص 360). در سوم ربیع الثانی 1327، جلسه ای در دربار در حضور شاه تشکیل شد. شیخ علی اکبر، نمایندة شیخ فضل الله نوری در مقام مخالفت با مشروطیت به سعدالدوله پرخاش کرد (همان ، بخش 2، ص 543ـ544). پاسخ سعدالدوله به شیخ علی اکبر آنچنان گران آمد که او جلسه را ترک گفت ، ولی با وساطت مشیرالسلطنه به مجلس بازگشت (همان ، بخش 2، ص 543ـ545).

اقدامات شیخ علی اکبر در جلسات متعدد مستبدان برای جلوگیری از اعادة مشروطیت نتیجه ای نداشت و بالاخره تهران فتح شد. با خلع محمدعلی شاه ، عده ای از مجاهدان شیخ علی اکبر را دستگیر کردند و به مجلس بردند. اما کمیسیون به او اعتنایی نکرد و آزادش کردند (همان ، بخش 2، ص 519).

پس از چند روز، مجاهدان شیخ فضل الله نوری ، ملامحمد آملی و شیخ علی اکبر بروجردی را دستگیر کردند. دادگاه انقلاب مشروطه خواهان که عموماً از مجاهدان تندرو تشکیل شده بود، شیخ فضل الله نوری را محکوم به اعدام کرد و حکم بفوریت اجرا شد. همین مسئله سبب شد که عضدالملک نایب السلطنه ، از اعدام بقیة روحانیون مخالف مشروطه جلوگیری کند. شیخ علی اکبر بروجردی به مشهد تبعید شد و در 1348 در همانجا درگذشت (همان ، بخش 2، ص 530؛ بامداد، ج 6، ص 166، 167).

---

منابع :
(1) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه ، تهران 1350 ش ؛
(2) همو، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(3) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357ش ؛
(4) یحیی دولت آبادی ، حیات یحیی ، تهران 1362ش ؛
(5) محمدمهدی شریف کاشانی ، واقعات اتفاقیه در روزگار ، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی ) و سیروس سعدوندیان ، تهران 1362 ش ، ص 146؛
(6) مهدی ملکزاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1363 ش ؛
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش .

/ باقر عاقلی /