بروجردی ، رحیم ، از فقها و پیشوایان مذهبی مشهد و مؤلف چند اثر علمی . در 1224 در بروجرد زاده شد. پدرش میرزا محمّد نام داشت . پس از فراگرفتن مقدمات و دورة اولیة سطح ، در زمرة شاگردان شیخ اسدالله بروجردی * معروف به «حجة الاسلام » (متوفی 1271) درآمد و فقه را در سطح بالا از او فراگرفت و اصول را از حاج سیدمحمد شفیع جاپلقی (متوفی 1280) آموخت (اعتمادالسلطنه ، 1362ـ1363 ش ، ج 2، ص 687ـ688؛ همو، 1363 ش ، ص 194؛ آقابزرگ طهرانی ، 1404، جزء 2، قسم 2، ص 723). در هفده سالگی به نجف رفت و در زمرة شاگردان شیخ محمدحسن صاحب جواهر (متوفی 1266) درآمد و چون بر المختصرالنافع شرحی نوشت که استادش آن را پسندید، از شیخ محمدحسن تصدیق اجتهاد گرفت (بامداد، ج 5، ص 247). بروجردی در نجف و سپس در کربلا به تدریس پرداخت ، تا آنکه به درخواست بزرگان مشهد در 1258 به قصد تدریس و ارشاد به آن شهر رفت و مورد توجه قرار گرفت ؛ و چون ساکن محلة بالاخیابان مشهد بود به «بالاخیابانی » معروف شد.

در 1266، پس از سرکوب شدن محمدحسن خان سالار و فرونشستن آشوب مشهد، میرزاتقی خان امیرکبیر، بروجردی را به نیابت تولیت آستان قدس منصوب کرد. وی حدود یک سال آن منصب را برعهده داشت و تا حدودی موفق به اصلاح امور شد تا در 1267، میرزاعبدالباقی گیلانی به جای او این سمت را برعهده گرفت (اعتمادالسلطنه ، 1362ـ1363 ش ، ج 2، ص 688؛ همو، 1363 ش ، همانجا؛ بامداد، ج 2، ص 237، 292، ج 5، ص 247(.

بروجردی در 1309 در 85 سالگی درگذشت و در رواق دارالسیادة حرم رضوی به خاک سپرده شد (بامداد، ج 5، ص 247(

آثار او عبارت اند از : شرح مختصرالنافع ؛ جوامع الکلام فی شرح قواعدالاحکام ، که در 1274 آن را تألیف کرده و به گفتة آقابزرگ طهرانی (1403، ج 5، ص 252) کتاب بزرگی است و نسخة آن به خط خودش در کتابخانة ملک تهران موجود است . در تعلیقات کرام البررة (قسم 2، تعلیقة شمارة 1320) کتابی با همین نام در چند مجلّد به عبدالرحیم بروجردی (متوفی 1277) نسبت داده شده است که ظاهراً اشتباه است و همین کتاب محمدرحیم بروجردی است ( رجوع کنید به آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، ص 175)؛ الهدیة الرضویة ، که برگزیده ای از کتابهای مزار و در آداب زیارت امام رضا علیه السلام است . این کتاب با عنوان التحفة الرضویه نیز شناسانده شده و آقابزرگ طهرانی (همان ، ج 25، ص 208) احتمال می دهد که مؤلّف بعد از اتمام کتاب نام آن را تغییر داده است . بروجردی کتابخانة بزرگی داشته که با نسخه های آثار و دستنوشته های او به کتابخانة حاج حسین آقا ملک انتقال یافته است (همان ، ج 5، ص 252). دو پسر او، شیخ حسن و شیخ عبدالحسین ، هم از روحانیان مشهد بوده اند (همو، 1404، جزء 1، قسم 2، ص 723). اعقاب او لقب «رحیمی » را برای خود برگزیده اند. در یادداشتهای قزوینی (ج 8، ص 264) شرح حال این بروجردی اشتباهاً برای عبدالرحیم بروجردی ، عالم نامبردار تهران در قرن سیزدهم ، ثبت شده است (محبوبی اردکانی ، ص 749).

---

منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، تألیف محمد آصف فکرت ، مشهد 1369 ش ؛
(2) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء 1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء 2، الکرام البررة ، مشهد 1404؛
(4) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(5) همو، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(6) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(7) محمد قزوینی ، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(8) حسین محبوبی اردکانی ، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 2، تهران 1368 ش .

/ محمود مهدوی دامغانی /