بروجردی ، حاج آقاحسین طباطبایی ، بزرگترین مرجع تقلید جهان تشیّع در عصر خود. در 1292 در بروجرد متولّد شد (رازی ، ج 2، ص 10؛ دوانی ، ص 93). از خانوادة وی چهره های برجستة دیگری چون سیّدمهدی بحرالعلوم (متوفی 1212) نیز برخاسته اند. نسبش ، با سی واسطه ، به امام مجتبی علیه السلام می رسد (رازی ، ج 2، ص 9). جدّ پنجم او، سیّدمحمد طباطبائی از دانشمندان دینی و خواهرزادة علاّ مه محمد باقر مجلسی بود (جزائری ، ص 175) که در نجف می زیست و در یکی از سفرهای خود به زادگاهش اصفهان ، به خواهش مردم بروجرد، مدتی در آن شهر اقامت کرد و مؤسس یکی از مهمترین خاندانهای علمی شیعه شد، و آرامگاه او در بروجرد معروف است (دوانی ، ص 82،84). سیّد علی ، پدر بروجردی که خود از علوم دینی بهره برده بود و با زراعت روزگار می گذرانید، فرزندش را به تحصیل علوم دینی گماشت (برای اطلاع دربارة اجداد و نسب آیت الله بروجردی رجوع کنید به علوی طباطبائی ، ص 704ـ708؛ علوی ، «خاندان و نسب ...»، ص 343ـ367). بروجردی پس از تحصیلات مقدماتی در بروجرد، در 1310 (رازی ، ج 2، ص 10؛ دوانی ، ص 94) به اصفهان رفت و نزد علمای مبرّزی چون میرزا ابوالمعالی کلباسی ، محمدتقی مدرس ، سید محمد باقر دُرچه ای ، ملامحمد کاشانی معروف به آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی به تحصیل رجال ، فقه ، اصول ، فلسفه و ریاضیات پرداخت و در فقه و اصول صاحبنظر و دارای مبنا شد؛ همچنین حوزة درسی تشکیل داد و شاگردانی تربیت کرد ( رجوع کنید به دوانی ، ص 99؛ رازی ، همانجا). در 1320، راهی نجف شد و تا 1328 در مجالس درس شریعت اصفهانی ، سیّد محمدکاظم یزدی و بویژه آخوند خراسانی شرکت جُست . در این تاریخ ، با توجه به درخواستهای مکرّر پدر، به قصد آنکه دوباره به نجف باز گردد، راهی بروجرد شد؛ اما در 1329، مرگ پدر از یک سو و رحلت استادش ، آخوند خراسانی ـ که در تشویق و تکریم بروجردی می کوشید ـ از سوی دیگر، و نیز درخواست مردم ، سبب شد که وی در بروجرد به عنوان رهبر دینی بماند (دوانی ، ص 101؛ علوی طباطبائی ،ص 710ـ711).

آیت الله بروجردی در 1345 راهی عراق و از آنجا عازم حج شد و هنگام بازگشت ، هشت ماه در نجف توقف کرد. موقع ورود به ایران ، مأموران دولت وقت که از ملاقات او با علمای نجف بدگمان شده بودند، وی را بازداشت و به تهران منتقل کردند؛ اما آیت الله بروجردی پس از مدّتی آزاد شد (دربارة پیشینه و جزئیات این بازداشت رجوع کنید به سلطانی طباطبائی ، ص 31ـ33؛ علوی ، «آیت الله بروجردی ...»، ص 333ـ336)، و به مشهد رفت و سیزده ماه (یا هشت ماه ) در آنجا توقف کرد. در مراجعت از مشهد، به اصرار آیت الله حائری یزدی * مؤسس حوزة علمیة قم ، مدت کمی در قم اقامت کرد (دوانی ، ص 104)، ولی به دلیل درخواستهای مکرّر مردم بروجرد یا به عللی دیگر، قم را به سوی بروجرد ترک گفت ( رجوع کنید به علوی ، «آیة الله بروجردی ...»، ص 337ـ338).

وی به هنگام اقامت در بروجرد، یکی از مراجع تقلید محبوب و مورد احترام در غرب ایران بود و تا 1323 ش ، در بروجرد به فعالیتهای علمی و اجتماعی اشتغال داشت ( رجوع کنید به علوی «آیة الله بروجردی ...»، ص 333ـ 338). در همین سال ، بر اثر بیماری شدید، به بیمارستان فیروزآبادی تهران انتقال یافت . در این هنگام حوزة علمیة قم را سیّد صدرالدین صدر، سیّد محمدحجت کوه کمری و سید محمدتقی خوانساری ، اداره می کردند. آیت الله بروجردی با تقدّم سنی و جایگاه والای علمی و اعتبار و نفوذی که داشت ، می توانست حوزة علمیة قم را، که بر اثر فشارهای حکومت خصوصاً پس از فوت آیت الله حائری شدیداً تضعیف شده بود، سر و سامانی دوباره ببخشد؛ ازینرو در آذر 1323 در پی درخواست جدّی بزرگان حوزه ، تجّار و متدّینین قم و تهران ، با تکریم و احترام کم نظیری در قم اقامت گزید (سلطانی طباطبائی ، ص 43؛ مبرقعی ، ص 71؛ احمدی ، ص 80؛ فاضل لنکرانی ، ص 139؛ سبحانی ، ص 182(.

پس از وفات آیت الله سیدّ ابوالحسن اصفهانی * (1325 ش ) و آیت الله حاج آقا حسین قمی * (1326 ش ) در نجف ، آیت الله بروجردی ، تا زمان وفاتش در 1340 ش ، از بزرگترین مراجع تقلید در جهان تشیع بود (علوی طباطبائی ، ص 713). نفوذ کم نظیر او در دوران مرجعیّت به گونه ای بود که دولت حاکم سعی می کرد با مخالفت وی روبرو نشود.

فعالیت سیاسی و اجتماعی . با وجود ارتباط نزدیک بروجردی و آخوند خراسانی ، هنوز نشانه ای از مداخلة او در انقلاب مشروطیت به دست نیامده است . گویا بر اثر خاطرات ناگواری که از برخی رویدادهای مشروطیت داشت ، از دخالت مستقیم در اموری که به تعبیر خودش «آغاز و پایان آن روشن نبود»، پرهیز می کرد (سلطانی طباطبائی ، ص 36؛ دوانی ، ص 352). با اینهمه در برابر کارهای ضدّ دینی حکومت شاه سکوت نمی کرد، از همراهی با حرکتهای سیاسی ـ دینی در صورت لزوم دریغ نمی ورزید و از نفوذ دینی و اجتماعی خود بهره می جُست . برخی از فعالیتهای سیاسی وی عبارت است از: تهدید به خروج از بروجرد در اعتراض به فعالیت فرقة ضالّه (علوی ، ص 328)؛ دفاع صریح و اظهار همراهی با آیت اللّه قمی بعد از شهریور 1320 (سلطانی طباطبائی ، ص 54؛ علی صافی گلپایگانی ، ص 116)؛ پیشگیری جدّی از حضور افراد ناباب و ضدّ دین در دستگاه اداری کشور (دوانی ، ص 359ـ360؛ سبحانی ، همانجا؛ واعظ زاده خراسانی ، ص 231)؛ مخالفت قاطع با تغییر خطّ (فاضل لنکرانی ، ص 153ـ154)؛ مخالفت جدی با برخی اقدامات دولت که بعدها شاه در اشاره به همین مخالفت ، او را «مقام غیرمسئولِ» مانع اجرای برنامه های خود معرفی می کرد (سلطانی طباطبائی ، ص 50)؛ تلاش برای رهانیدن آیت الله کاشانی از محاکمه در دادگاههای دوران پهلوی (فاضل لنکرانی ، ص 155)؛ مخالفت با پیشنهاد نیابت سلطنت خواهر شاه (علی صافی گلپایگانی ، همانجا)؛ کمکِ مالی پنهانی به گروه فداییان اسلام (بُدَلا، ص 98)؛ حمایت از دولت دکتر مصدق (واعظ زاده خراسانی ، ص 226) و صدور بیانیه در اعتراض به اشغال فلسطین (همان ، ص 238).

در زمان مرجعیت بروجردی ، اقدامات مذهبی و اجتماعی فراوانی صورت گرفت ، از جمله : ساختن یا بازسازی چندین کتابخانه ، بیمارستان ، مسجد، مدرسه و مدرسة علمیّه در نواحی مختلف ایران و سایر کشورها، از جمله در عراق و آلمان (علوی طباطبائی ، ص 721ـ722)؛ انتشار برخی کتابهای دینی خصوصاً آثار مهم عالمان پیشین و کتابهای زیادی به زبان ساده برای تبلیغ مسائل مذهبی ؛ تأسیس دو نشریة ماهانه و سالانة دینی به ابتکار عدّه ای از مدرسان حوزه و با تأیید آیت الله بروجردی ؛ اعزام هیئتهای دینی به اروپا، ایالات متحده ، پاکستان ، عربستان سعودی و افریقا. همچنین حوزة علمیة قم ، که در ایام مرجعیت آیت الله حائری صرفاً تالی مناسبی برای حوزة نجف به شمار می رفت ، در زمان مرجعیت آیت الله بروجردی به صورت مهمترین مرکز روحانی و دینی جهان تشیع درآمد؛ و در سایة همین مرکزیت بود که این حوزه وسعت یافت و بسیاری از طلاب و علمای شیعه به آن جذب شدند، و شمار آنان از پنجهزار تن گذشت و حوزة نجف برای نخستین بار، از کمکهای مالی حوزة قم استفاده کرد.

بروجردی با سازماندهی کارهای حوزه ، برگزاری جلسات امتحانی طلاّ ب ، تشویق طلاب درسخوان ، توصیة نگارش کتابهای ساده و درست دینی ، تلاش برای حفظ حیثیت روحانیان در قم و در سایر شهرها، در گرایش نسل جوان به علوم دینی سهم جدّی داشت (علوی طباطبائی ، ص 720). او با احاطة کم نظیر بر علوم مختلف اسلامی و آگاهی از دانشهایی مثل نجوم و تاریخ ، و مطالعة کتابهای غیر دینی و اطلاع از روند علمی و فرهنگی جهان ، به زدودن پیرایه هایی که بر دین افزوده شده بود، همت گماشت . او در اعزام مبلغان مذهبی به داخل و خارج ، همة نکات لازم را رعایت می کرد و ازینرو از عوامل مؤثر علاقه مندی افراد به علوم دینی و روحانیت و نیز نفی تبلیغات ضد مذهبی بود که با سرعت و وسعت در آن روزگار انجام می گرفت .

سهم آیت الله بروجردی در پیشبرد علوم دینی بسیار چشمگیر است . وی علاوه بر برگزاری جلسات منظم درسی و بررسی امور مذهبی ، در فقه و اصول و حدیث و رجال نیز تألیفاتی دارد.

تعداد آثار علمی او، که به وسواس و احتیاط علمی شهرت داشت ، به چهل کتاب و رساله می رسد که از آن جمله است : جامع احادیث الشیعه ، که تدوین آن به یاری عده ای از شاگردان او، در زمان حیاتش آغاز شد و مجلدات نخستین آن ، به چاپ رسید و انتشار سایر مجلداتش بعداز درگذشت او ادامه یافت . این کتاب که کوششی است برای تدوین تمامی احادیث شیعه در یک مجموعه ، نشانة تخصص کم نظیر بروجردی در رجال و حدیث است ؛ مجموعه کتابهایی به نام تجرید الاسانید در رجال ؛ حاشیه بر کفایة الاصول ؛ الفقه الاستدلالی و ... (برای همة آثار رجوع کنید به استادی ، ص 289ـ303؛ واعظ زاده خراسانی ، ص 207ـ211).

بسیاری از صاحبنظران وی را مبتکر روش جدیدی در علم رجال می دانند. با این روش ، که از راه بررسی مستقل سند احادیث انجام می شود، فاصلة زمانی سلسلة راویان ، تعداد روایات هرراوی ، جایگاه علمی و حدیثی او، میزان وثاقت ، استادان و شاگردان وی ، تعیین ، و در نتیجه تقسیم احادیث به مُرسَل و مُسنَد آسان می شود و ضمناً به تشخیص و تفکیک اسامیِ مشابه در سلسلة راویان در حدیث و کشف هرگونه تصحیف و تحریف و حذف واسطه ها در این زمینه کمک می کند. در این روش ، راویان حدیث از زمان صحابة پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم تا زمان آیت الله بروجردی به 36 طبقه ، که هر یک مختصات خاص خود را دارد، طبقه بندی شده اند. وی در فقه و اصول نیز روشی خاص داشت ؛ او آگاهی از فتاوای فقهای اولیة مذاهب اسلامی و نظریات عالمان اهل سنت را در فهم معانی روایات و احادیث شیعی مؤثر می دانست ؛ زیرا از یک سو، عبارات کتب قدمای شیعه را، که حاوی مسائل القا شده از سوی امامان علیهم السلام اند، به منزلة احادیث مرسل می دانست و بر تفکیک آنها از مسائل تفریعی استنباطی در منابع فقهی تأکید داشت ، و از سوی دیگر معتقد بود که فقه اهل سنت در زمان امامان شیعه علیهم السلام حاکم و رایج بوده ، لذا آنان در فرصتهایی که می یافته اند، عمدتاً بر تبیین موارد اختلاف خود با فتاوای رایج روزگارشان تأکید می کرده اند (فاضل ، ص 14ـ 18). بروجردی به سیر تاریخی هر مسئله به استناد قراین ، توجه می کرد، از طرح مباحث کم ثمر و صرفاً ذهنی پرهیز می نمود و «تورّم » علم اصول را نمی پسندید (دربارة مسلک رجالی و فقهی او رجوع کنید به روحانی ، ص 19ـ20؛
فاضل ، ص 18؛
سبحانی ، ص 177ـ 180؛
سلطانی طباطبائی ، ص 41ـ42؛
لطف الله صافی گلپایگانی ، ص 119ـ121؛
علوی ، «آیة الله بروجردی ...»، ص 321ـ 327؛
فاضل لنکرانی ، ص 144ـ146؛
واعظ زاده خراسانی ، ص 214ـ219). روش فقهی و حدیثی او نیز، که شاگردانش آن را پیگیری کردند، بر روشهای درسی حوزة نجف تأثیر گذاشت ( رجوع کنید به همانجاها). آیت الله بروجردی بر آن بود که مناسبات شیعه و سنی را بهبود بخشد و به همین دلیل ، با «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة » همکاری نزدیک داشت . او با شیوخ دانشگاه الازهر ـ شیخ عبدالمجید سلیم و محمود شلتوت ـ مکاتبه می کرد (مکارم شیرازی ، ص 269ـ273) و درپی همین مناسبات بود که فتوای مشهور شیخ شلتوت مبنی بر شناسایی فقه مذهبِ جعفری به عنوان یکی از مذاهب اسلام و در ردیف مذاهب چهارگانة اهل سنت صادر شد ( رجوع کنید به تراست ، ص 10، مقدمه ) و برخی از منابع مهم فقهی و تفسیری شیعه در مصر به چاپ رسید.

دربارة ملکات اخلاقی و روش زندگی شخصی و نگرشهای اجتماعی و حساسیّت آیت الله بروجردی نسبت به جایگاه دین و دینداران و برخورد جدّی او با انحرافات مذهبی مطالب فراوانی نقل شده است ( رجوع کنید به مجلة حوزه ، سال 8، ش 1ـ2). مراسم تشییع و عزاداری وی نیز، که در نوع خود کم نظیر بود، در کتابهای شرح حال وی گزارش شده است .

---

منابع :
(1) جعفر احمدی ، «مصاحبه با آیة الله سید جعفر احمدی » ، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(2) رضا استادی ، «آثار و تألیفات آیة الله بروجردی » ، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(3) بحثی دربارة مرجعیت و روحانیت ، تهران 1341 ش ؛
(4) حسین بُدَلا، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین سید حسین بدلا»، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(5) عبدالله جزائری ، الاجازة الکبیرة ، چاپ محمد سمامی حائری ، قم 1409؛
(6) عبدالهادی حائری ، «شرح حال آیة الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی »، مسلمین ، ج 1 (1330 ش )؛
(7) کاظم حلفی ، السیدالبروجردی ، نجف 1961؛
(8) علی دوانی ، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت الله بروجردی ، تهران 1371 ش ؛
(9) محمد رازی ، آثار الحجة ، قم 1332 ش ؛
(10) مهدی روحانی ، «مصاحبه با استاد آیت الله حاج سیدمهدی روحانی » ، نور علم ، دورة 3، ش 5 (1367 ش )؛
(11) جعفر سبحانی ، «مصاحبه با آیة الله جعفر سبحانی » ، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(12) محمد باقر سلطانی طباطبائی ، «مصاحبه با آیة الله سیدمحمد باقر سلطانی طباطبائی » ، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فرودین ـ تیر 1370)؛
(13) صالح شهرستانی ، «قم و جامعتها العلمیة الدینیة و سیدها المرجع الاکبر البروجردی »، العرفان ، ج 6 (1968)، ص 729ـ760؛
(14) علی صافی گلپایگانی ، «مصاحبه با آیة الله شیخ علی صافی گلپایگانی »، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(15) لطف الله صافی گلپایگانی ، «مصاحبه با آیة الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی »، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(16) جواد علوی ، «آیة الله بروجردی در بروجرد»، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(17) همو، «خاندان و نسب آیة الله بروجردی »، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(18) محمد حسین علوی بروجردی ، خاطرات زندگانی حضرت آیة الله العظمی آقای بروجردی ، تهران 1340 ش ؛
(19) اسماعیل علوی طباطبائی ، «شرح حال آیت الله العظمی بروجردی »، در فهرست نسخه های خطی کتابخانة مسجد اعظم قم ، چاپ رضا استادی ، قم 1365 ش ؛
(20) محمد فاضل ، «مصاحبه با استاد آیت الله حاج شیخ محمد فاضل »، نور علم ، دورة 3، ش 6 (1367 ش )؛
(21) محمد فاضل لنکرانی ، «مصاحبه با آیة الله محمد فاضل لنکرانی »، حوزه ، سال 8، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(22) مرتضی مبرقعی ، «مصاحبه با آیة الله سید مرتضی مبرقعی (فقیه )»، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(23) ناصر مکارم شیرازی ، «مزایا و خصایص اخلاقی آیة الله بروجردی »، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(24) محمد واعظ زاده خراسانی ، «مصاحبه با حجة الاسلام والمسلمین محمد واعظ زاده خراسانی »، حوزه ، سال 8 ، ش 1ـ2 (فروردین ـ تیر 1370)؛


(25) R.W.Cottam, Nationalism in Iran , Pittsburgh 1967;
(26) A. K. S. Lambton,"A reconsideration of the position of the Marja`al-taqlid and the religious institution", Studia Islamica , XX (1964), 115, 135;
(27) Peer Mohamed Ebrahim Trust, Shiaism explained , Karachi 1972.

/ عبدالهادی حائری و یحیی رهایی /