بروجردی ، اسدالله بن عبدالله ، مشهوربه حجة الاسلام ، از مجتهدان بزرگ امامیة قرن سیزدهم . در بروجرد به دنیا آمد و بعد از طی مدارج علمی ، در همان شهر به تدریس و تصدی امور دینی پرداخت و در1271 در گذشت (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ص 190؛ همو، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1767). از دوران و محل تحصیل او اطلاع چندانی در دست نیست ، و فقط جاپلقی او را در شمار معاصران خود، که نزد سید محمد مجاهد و سید ابوالقاسم نهاوندی درس خوانده است ، نام می برد. خوانساری و آقابزرگ طهرانی نیز به شاگردی او نزد محقق (میرزای ) قمی اشاره و همة مؤلفان بر دانش بسیار و دقت نظر او در مباحث فقه و اصول تصریح کرده اند (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ص 189؛ امین ، ج 3، ص 286؛ خوانساری ، ج 1، ص 101؛ آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 2، قسم 1، ص 128). در روزگار او بروجرد مرکزیت علمی یافت و شاگردان بسیاری در درس او حاضر می شدند. اعتمادالسلطنه (1363 ش ، ص 194، 230ـ231، 233) عده ای از علما را که از شاگردان او بوده اند نام می برد: شیخ عبدالرحیم بروجردی ، شیخ محمدرحیم بروجردی ، شریف العلماء بیغَشی ، شیخ علی بروجردی ، سیّد ضیاءالدین بروجردی ، ملااحمد خوانساری و ملامحمّدتقی گلپایگانی . آقابزرگ طهرانی (1404، ج 1، قسم 1، ص 151، ج 2، قسم 1، ص 159، قسم 2، ص 673) علاوه بر این افراد، از ملااسماعیل بروجردی و سیّد ضیاءالدین طباطبایی بروجردی و اورنگ زیب میرزا قاجاری نیز یاد می کند. اعتمادالسلطنه ، همچنین ، شیخ مرتضی انصاری را از کسانی می داند که در بروجرد از افادات علمی حجة الاسلام بهره برده و در دوران ریاست علمی خود نظریات او را نقل می کرده است (1363 ش ، ص 189؛ امین ، همانجا). ملاعلی اصغر نیر بروجردی نیز در شرح حال خود نوشته است که نزد حجة الاسلام درس خوانده است .

حجة الاسلام بروجردی در فقاهت ، مشربی مکاشفه آمیز داشته و قائل به انفتاح باب علم بوده (در برابر نظریة انسداد باب علم ) و فتاوی او نیز غالباً در حال تغییر بوده است (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، همانجا؛ قمی ، ص 43؛ آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 2، قسم 1، ص 128). بر عبادت و ریاضت اهتمامی بسیار داشته و در برخی منابع کراماتی از او نقل شده است . وی علاوه بر مُکنت مالی ، حرمت و نفوذ اجتماعی بسیاری نزد همة طبقات داشته است . تنها تألیف او تعلیقه ای بر قواعد الاحکام است (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ص 190؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 170(.

خوانساری (همانجا)، او را سرسلسلة علمی خاندانش می داند. فرزند ارشد او میرزا داوود، داماد پسر سید بحرالعلوم و سه فرزند دیگرش میرزاضیاءالدین و میرزاعسکری و میرزا محمدمهدی از افاضل عصر خود بوده اند (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 3، ص 1271، ج 2، قسم 2، ص 673ـ674). بروجردی همچنین با دختر استادش محقق (میرزای ) قمی ازدواج کرده (خوانساری ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 2، قسم 1، ص 128؛
تنکابنی ، ص 182) و از او سه فرزند به نامهای جمال الدین محمد، فخرالدین محمد و نورالدین محمد داشته و در اجازه ای که برای آنان نوشته ، به اجتهادشان تصریح کرده است (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ص 190؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 146). آقاجمال الدین ، در فقه و حدیث و تفسیر توانا بود و بیانی رسا داشت . چند سال در مشهد زیست ، سپس در تهران سکنا گزید و در 1302 درگذشت . فرزند او، میرزا علی اکبر بروجردی * نیز عالم بود و جانشین پدر شد. آقا فخرالدین در بروجرد ماند و گذشته از مقامات دینی ، به شعر و عرفان گرایش داشت . آقا نورالدین از شاگردان شیخ انصاری بود و در دوران تحصیل درگذشت . شیخ علی بروجردی یکی از نوادگان حجة الاسلام در سامرا از شاگردان میرزای شیرازی بود و بعد از کسب مراتب علمی به بروجرد بازگشت (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 4، ص 1296). برادر حجة الاسلام به نام مولی علی بروجردی و فرزند او، شریف ، نیز اهل فضل بودند. آقابزرگ طهرانی (همان ، ج 1، قسم 1، ص 215) مولی علی را داماد محقق (میرزای ) قمی می داند؛
ولی گویا مولی علی بروجردی که داماد محقق قمی بود، غیر از برادر حجة الاسلام است ؛
و منابعی که شرح حال مولی علی مجتهد بروجردی ، داماد محقق قمی ، را آورده اند او را برادر حجة الاسلام ندانسته اند و به نظر می رسد که تشابه اسم ، عامل اشتباه طهرانی شده باشد.

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983 (به نقل از المآثر و الا´ثار )؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء 1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء 2: الکرام البررة ، مشهد 1404؛
(3) محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367 ش ؛
(4) همو، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش (نویسنده می گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی دربارة حجة الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است )؛
(5) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/1983 (به نقل از روضات و المآثر و الا´ثار )؛
محمد مهدی بن

(6) مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم ، المعروف بالفوائد الرجالیة ، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ، مقدمة مصححان ، ج 1، ص 129؛
(7) محمدبن سلیمان تنکابنی ، کتاب قصص العلماء ، تهران ( بی تا. ) ؛
(8) محمد شفیع بن علی اکبر جاپلقی بروجردی شفیعا، الروضة البهیة فی الطرق الشفیعیة ، چاپ سنگی تهران 1280، بدون صفحه شمار، اواخر کتاب ؛
(9) محمد باقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(10) عباس قمی ، فوائد الرضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه ، ( بی جا.، بی تا. ) (به نقل از روضات )؛
(11) محمدمهدی کشمیری ، تکملة نجوم السماء ، قم ( تاریخ مقدمه 1397 ) ، ج 1، ص 110، 462 (به نقل از المآثر والا´ثار و الروضة البهیة )؛
(12) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ، ج 2، ص 25ـ26 (به نقل از المآثر و الا´ثار )؛
(13) علی اصغربن علی اکبر نیر بروجردی ، نورالانوار ، تهران 1275، شرح حال مؤلف در پایان کتاب .

/ حسن طارمی /