برنامه و بودجه ، سازمان ؛ از ابزارهای مهم مدیریت نظام اقتصادی کشور، و عنوانی مشترک برای سازمانی که تهیه و تنظیم سندهای برنامه و بودجة کشور و نظارت برآنها را عهده دار است ، و قانون حاکم بر روند اجرایی این سازمان .

پیشینه . کاربرد لفظ برنامه و بودجه در متون اقتصادی کشور، بعداز نهضت مشروطیت در ایران معمول شده است . پیشتر نیز، گونه ای برنامه ریزی مالی برای درآمدها و هزینه ها تحت عناوین «دستورالعمل » و «کتابچة دخل وخرج » معمول بوده است . ( رجوع کنید به دخل وخرج * ، کتابچه ).

نخستین دورة قانونگذاری مشروطه ، پس از بررسی مشکلات بسیار مالی کشور، زمینه های تهیه و تنظیم نظام مالیة جدیدی را فراهم آورد، و در دومین دورة قانونگذاری مجلس ایران و در 1289 ش ، اولین قانون محاسبات عمومی کشور، که در آن به اصول تهیه و تصویب و اجرای بودجة دولت پرداخته شده بود، از تصویب گذشت و در همان سال اولین بودجة کشور نیز تنظیم شد ( رجوع کنید به رزاقی ، ص 13(. علی رغم تلاشهای صنیع الدوله ، با قتل وی ، کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه در کشور به حالت تعلیق درآمد و با هرج و مرج داخلی ، تا سالها بعد، امکان تصویب بودجه فراهم نگردید. با ورود میلسپو ، متخصص آمریکایی در علوم سیاسی ، به ایران ، پایان جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) و شروع کار چهارمین دورة قانونگذاری در ایران ، تا 1320 ش ، همه ساله بودجة دولت ایران تهیه و در مجلس تصویب می شد، ولی از 1322 ش با حضور متفقین در ایران ، مجدداً تهیه و تصویب بودجة کشور تا 1334 ش ، به مدت دوازده سال ، به تعویق اقتاد. با پایان یافتنِ جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945) که به اشغال ایران و شرایط نامساعد اقتصادی انجامیده بود، موضوع برنامه ریزی منظم اقتصاد ایران ـ که در سالهای دهة 1310 ش نیز از آن سخن در میان بود ـ به صورت جدی مطرح شد. ازینرو، و به منظور تنظیم «برنامة عمران ملّی »، در 1325 ش هیئت پنجاه نفری برنامه تشکیل شد که بعداً به شورای عالی برنامه تغییر یافت ( رجوع کنید به ابتهاج ، ج 1، ص 312). برنامة پیشنهادی این هیئت ، پس از اصلاحات پیشنهادی بانک بین المللیِ ترمیم و توسعة وقت ، و به منظور اختصاص وام 250 میلیون دلاری برای اجرای آن ، در 1328 ش با عنوان «برنامة اول عمرانی » ایران از تصویب مجلس گذشت ( رجوع کنید به توفیق ، ص 16ـ17؛ سازمان برنامه و بودجه ، ص 8). در 1327 ش نیز سازمان برنامة ایران برای اجرای این برنامه تأسیس شد (سازمان برنامه و بودجه ، همانجا). اما با تحولات 1329 ش بر اثر ملی شدن صنعت نفت ، و قطع درآمدهای نفتی و کمکهای بانک جهانی ، پیگیری برنامة مزبور تا 1334 ش متوقف شد. همزمان با تصویب برنامة دوم عمرانی ایران در 1334 ش ، برنامة هفت سالة دوم ایران با اولویت اتمام طرحهای نیمه تمام برنامة اول در چهار عنوان (کشاورزی ، ارتباطات و مخابرات ، صنایع و معادن ، خدمات و تسهیلات عمومی ) به اجرا گذارده شد و کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه های متعارف گذشته نیز آغاز گردید.

در 1339 ش ، اولین بودجة جامع کشور تهیه و به مجلس پیشنهاد شد و سپس وزارت داراییِ وقت تهیة «بودجة برنامه ای » را آغاز کرد. بدین ترتیب ، سالهای آغازین برنامة سوم عمرانی ایران که برای پنج سال تنظیم شده بود، شاهد یکی از مهمترین تحولات در ساختار اداری نظام مالی کشور بود. در 1343 ش ، در سازمان برنامه و بودجه دفتر مرکزی بودجه تشکیل شد و وظیفة تهیة بودجه برنامه ای از وزارت دارایی به سازمان برنامة وقت منتقل و عملاً سازمان برنامه به سازمان برنامه و بودجه تبدیل شد.

از آن تاریخ تا 1357 ش ، سال پیروزی انقلاب اسلامی ، سازمان برنامه وبودجه به صورت سازمانی وابسته به نخست وزیری ، وبه سمت وزیر مشاوری ، کار تهیه و تنظیم برنامة پنجسالة عمرانی چهارم وپنجم و سند نیمه تمام برنامة ششم را نیز دنبال کرد و در سالهای پایانی برنامة پنجم کشور،نظام جامع برنامه ریزی ، بودجه ریزی و طرح ریزی را به عنوان الگویی همه جانبه در کار برنامه ریزی و بودجه ریزی طراحی کرد و به اجرا نهاد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، ساختار اداری و قانونگذاری و تشکیلات داخلیِ سازمان برنامه و بودجه تحولات گسترده ای یافت که مهمترین آنها عبارت اند از: دگرگون شدن تشکیلات سازمان از نوعی طبقه بندی موضوعیِ وظایف برحسب برنامه ریزی ، بودجه ریزی ونظارت و مناطق کشور، به طبقه بندی این وظایف در چارچوب امور چهارگانة اقتصادی ، اجتماعی ، تولیدی و مناطق و سازماندهی مسئولیت برنامه ریزی و بودجه ریزی بخشهای خاص در چارچوب مدیریتهای تخصصی طراحی شده در قالب برنامه ها و سیاستهای کلان مصوب ؛ تبدیل شدن سازمان برنامه و بودجه به وزارت برنامه و بودجه ؛ تبدیل شدن پست وزیر مشاوری ریاست سازمان به پست وزیر برنامه و بودجه در طول جنگ عراق با ایران ؛ و تبدیل شدن پست وزیر برنامه و بودجه به معاونت ریاست جمهوری اسلامی ایران پس از اولین اصلاح در قانون اساسی کشور در 1368 ش . در این سالها، علاوه بر تلاش برای تهیه و تنظیم برنامة توسعة پنجسالة کشور (1361ـ1366 ش )، سازمان برنامه و بودجه دو سند برنامة پنجسالة اول و دوم توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ایران را تهیه کرده و از تصویب مجلس شورای اسلامی گذرانده است برنامة دوم برای دورة 1374ـ 1378 ش تدوین شده است ( رجوع کنید به جدولهای 1 و2).

در حال حاضر، سازمان برنامه و بودجه فعالیت تخصصی تهیه و تنظیم برنامه و بودجه را در پنج شاخة داخلی معاونت امور اقتصادی ، تولیدی ، اجتماعی ، مناطق و فنی انجام می دهد. معاونت امور اقتصادی از طریق دفتر اقتصاد کلان خود، وظیفة تهیه و تنظیم اهداف ، سیاستها و برنامه های کلان اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشور و ارزیابی عملکرد این برنامه ها را برعهده دارد، و تهیه و تنظیم برنامه های میان مدت و بلندمدت و بودجه های سنواتی در چارچوب برنامه های کلان کشور در سطح ملی و منطقه ای در معاونتهای بخشی و منطقه ای متمرکز است . معاونت فنی در اجرای برنامه های توسعه از طریق تعیین ضوابط اجرای طرحهای عمرانی کشور، تشخیص صلاحیت پیمانکاران و مشاوران و نظارت عمومی و فنی برکارهای عمرانی برنامه های توسعه ، وظایف بسیار مهمی دارد.

سازمان برنامه و بودجه ، با نشر دومجموعه کتاب ، مقالات و اسناد کشور، در جامعة انتشاراتی ایران فعال بوده است . در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در کنار نشراسنادی از قبیل کتابِ برنامه های میان مدت و بلندمدت توسعه ، کتاب بودجه های سنواتی و قوانین آن ، و ضوابط فنی اجرای طرحهای عمرانی و مانند اینها، نشر مناسبترین کتابهای دانشگاهی و فنی در زمینة وظایف ، و مقالات تحقیقی داخلی و خارجی نیز در دستور کار مرکز اسناد و مدارک فنی سازمان برنامه و بودجه بوده است .

مرکز آمار ایران و سازمان نقشه برداری کشور، دوسازمان اصلی وابسته به سازمان برنامه و بودجه اند که با توجه به ماهیت وظایف خود، بترتیب ، با تهیه و تنظیم و ارائة آخرین و معتبرترین آمارهای جمعیتیِ کلان ، بخشی و منطقه ای برای برنامه ریزی ، و ارائة نقشه های جامع کشور از ابعاد مختلف و مقیاسهای متفاوت ، زمینه ها و مسیر توسعة جامعه را فراهم می سازند.

اجرای اولین برنامة عمرانی در ایران در 1327 ش آغازشده است و سابقة تاریخی فعالیت برنامه ریزی در ایران در 1377 ش به نیم قرن می رسد. با چنین سابقه ای در میان کشورهای در حال توسعة جهان ، جمهوری اسلامی ایران درکنار هند از پیشگامان تهیه و تنظیم و اجرای این برنامه در جهان محسوب می شود.

---

منابع :
(1) ابوالحسن ابتهاج ، خاطرات ابوالحسن ابتهاج ، چاپ علیرضا عروضی ، تهران 1371 ش ؛
(2) ف .ک . توفیق ، درآمدی بر برنامه ریزی اقتصادی : با نگاهی به وضع ایران ، ( بی جا ) 1359 ش ؛
(3) ابراهیم رزاقی ، اقتصاد ایران ، تهران 1367 ش ؛
(4) سازمان برنامه و بودجه . مرکز مدارک اقتصادی ـ اجتماعی و انتشارات ، پیشینة برنامه ریزی در ایران ، تهران 1374 ش .

/ محسن طلایی /