بَرْگُستوان ، پوشش جنگی اسب و فیل ، و گاه انسان . صورت مفروض ایرانی باستان آن را اوپرو ـ کوشتپانه * : uparo-kuىtapana دانسته اند. این واژه به صورتهای برگُستان (جمال الدین انجو، ج 1، ص 860)، کستوان (هرن و هوبشمان ، ذیل واژه ) و پرکستوان ( شمس اللغات ، ذیل واژه ) نیز آمده و ترکیبات محدودی از آن ، چون برگستوان دار، برگستوان کش ، برگستوان وَر و برگستوانی (ولف ، ص 138؛ بنیاد فرهنگ ایران ، ذیل واژه ها) در معنای اصلی و گاه مجازی در آثار سرایندگان فارسی ، از دقیقی و فردوسی تا عبید زاکانی ، به کار رفته است . واژة برگستوان را می توان مرکب از سه جزء دانست : «بَر» (رویِ)، «کُشت » یا «کُست » (پهلو و کنار؛ فره وشی ؛ هرن و هوبشمان ، ذیل واژه )، «وان » (پسوند اتصاف به معنای نگهدارنده ؛ برهان ، ذیل واژه ). این واژه در متون عربی نیز با اندکی تغییر به صورت برکستوانات (ابن تغری بردی ، ج 5، ص 357؛ قلقشندی ، ج 4، ص 58) و برکصطوانات (قلقشندی ، ج 4، ص 62، ج 5، ص 97)، و گاه معادل عربی آن تجفاف (جمع : تجافیف ) آمده است (میدانی ، ص 283؛ زکی محمدحسن ، ص 56؛ مقریزی ، ج 2، ص 267، به صورت مغلوط : تخافیف ).

گذشته از یک نقاب یا سرپوش مفرغی اسب که در حفاریهای تپة حسنلو (سده های هشتم و نهم ق م ) به دست آمده ( اکسپدیشن ، ص 52) و احتمالاً جزئی از زره کامل اسب یا برگستوان است ، نخستین گواهِ استفاده از آن را در روزگار هخامنشیان (559ـ321ق م ) در نوشته های گزنفون (سدة چهارم ق م ) می توان یافت . وی در وصف سلاح سپاه کوروش می نویسد: آبراداتاس ، اهل شوش ، سواره نظام کوروش را در جنگ با آشوریان با زره اسبان مجهز کرد (ص 212، 214). همچنین گزارش می دهد که در نبرد با کرزوس اسبان به زرهی مفرغی (ص 234) مسلح بودند که سر و سینة آنها را می پوشاند (ص 229). برگستوان تا زمان گزنفون در سپاه ایران معمول بوده است (ص 244). در دورة اشکانیان (ح 250 ق م ـ ح 226 م ) نیز به گواهی نگاره ای از سوارکاری پارتی در ویرانه های دورا اروپوس ، بر اسب برگستوان می پوشاندند (ذکاء، ص 110، تصویر 74) و بخشی از یک زرهِ اسب متعلق به این دوره ، در موزة هنر دانشگاه ییل نگاهداری می شود (نیکوله ، ج 1، ص 170). در طاق بستان هم ، نقش برجستة پادشاهی (احتمالاً خسرو پرویز) سوار بر اسبی با پوشش برگستوان بر سنگ کنده شده است (ذکاء، ص 142، تصویر 97) و کریستن سن برگستوان را از جنگ افزارهای سواره نظامِ سنگین سلاح ساسانی دانسته است (ص 489؛ نیز رجوع کنید به اینوسترانتسف ، ص 85). وجود واژه ای خاص برای زره اسب در میان سغدیان نیز گواهی است بر کاربرد آن در میان دیگر اقوام ایرانیِ مقارن همین دوران (قریب ، ص 64).

استفاده از چرم در ساخت برگستوان را در دورة ساسانیان (226ـ651م ) باید قطعی دانست (نیکوله ، همانجا). کاربرد فلز به صورت صفحات کوچک و پولک نیز، که مانند فلس ماهی با فاصله بر صفحة چرمین دوخته می شد، برای ایمنی بیشتر معمول بوده است . وصف آمیانوس مارسلینوس از سواره نظام ساسانی به صورت آهن و فولادِ یکپارچه (ذکاء، ص 137) استفاده از فلز را در ساخت برگستوان در این دوره تأیید می کند. فرخی (ص 334) و عبدالواسع جبلی (دهخدا، ذیل واژه ) نیز از «غیبه » (پولک )های برگستوان سخن گفته اند. برگستوان گاه از ناحیة حلقة رکاب دو تکه می شد و سر و سینه ، و ران پشت اسب را می پوشاند (نیکوله ، ج 1، ص 331) و گاه به طور یکپارچه از سر و گردن و تمام بدن اسب تا زانو محافظت می کرد، اما در قسمت پاها و دستها شکاف داشت تا مرکب آسان گام بردارد (همان ، ج 1، ص 134، ج 2، ص 696) و گاه نیز تنها گردن و کفل اسب را می پوشاند (همان ، ج 1، ص 170، ج 2، ص 721(

پس از اسلام ، برگستوان همچنان در ایران و دیگر کشورهای اسلامی اهمیت خود را حفظ کرد، چنانکه جَهْم جُعفی از سرداران قتیبه در خراسان با اسبی برگستوان دار با سپاه اموی می جنگیده (بلعمی ، ج 2، ص 876) و از جمله هدایای فخرالدولة دیلمی (متوفی 387 ق ) به حسام الدوله ابوالعباس تاش برگستوان بوده است (عتبی ، ص 76). مقارن همین دوره ناصرالدین سبکتکین ، فیلان سپاهش را به «برگستوانهای ذیّال » آراسته بود (همان ، ص 104). در قرن هفتم هم مغولان ، سوار بر «اسبانِ با برگستوان » به اُترار تاختند (جوینی ، ج 1، ص 64) و نگاره ای در نسخه ای از جهانگشا (نسخة تبریز، 1ـ840) سپاهیان مغول را سوار بر اسبان با برگستوانهایی آجیده ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) نشان می دهد (بلوشه ، تصویر 17 xc ). در نقاشیهای بر جا مانده از جنگاوران چینی در همین دوره ، اسبانی با برگستوانهایی بسیار شبیه به نمونة ایرانی آن تصویر شده اند (گروب و سیمز، تصویر 13). در نگاره های متعددی از سده های هفتم تا دهم که بویژه بر اساس داستانهای شاهنامه ترسیم شده اند، اسبان را با برگستوان نشان داده اند (برای نمونه رجوع کنید به الگود، ص 44، 46ـ47، 49؛ پاپادوپولو، ص 146، 154، 463؛ رابینسون ، ص 79، 130، 160، 337، 342)؛ اما کاربرد تزیینی نقش و رنگ در این نگارگریها و نیز احتمال باستانگرایی و شبیه سازی نقاشان ، متناسب با زمان وقوع داستانهای شاهنامه ، موجب می شود که دربارة آنچه در این نگاره ها آمده با احتیاط اظهارنظر شود. این تصاویر و نیز برخی اشاراتِ موجود در منابع از نوعی برگستوان منسوج موسوم به ، «برگستوان جامگی » (فخر مدبر، ص 242) خبر می دهد که احتمالاً با نوعی ابریشم خامِ کم بها موسوم به «کژیا» یا «کج » (جمال الدین انجو، ج 1، ص 713، 1241) با لایه دوزی شبیه به لحاف تهیّه می شد و به همین سبب آن را کجین یا کجیم (همان ، ج 1، ص 715، 860؛
روملو، ج 11، ص 339) یا غژاغند، کژاکند، کژاغند، و کزاغند (آنندراج ، ذیل واژه ؛
نیکوله ، ج 2، ص 605) می نامیدند و غالباً با استفاده از منگوله ، قبه و ریشه دوزی تزیین می شد، ولی در این نوع نیز پوشش سر و صورت اسب فلزی بود (نیکوله ، همانجا). گاه در لایة این برگستوانها به جای ابریشم از نمد و خز نیز استفاده می شد (همانجا). رواج برگستوان جامگی نوع چرمی ـ فلزیِ باستانی را منسوخ نکرد. فخر مدبر (همانجا) هنگام گفتگو از جنگ افزار مناسب برای مقابله با برگستوان ، از هر دو نوع برگستوان ـ آهنین و جامگی ـ بتصریح یاد کرده است . در قرن نهم ، در سپاه اوزون حسن دو هزار اسب با برگستوانهای آهنین و اسبانی با برگستوانهای آجیدة (قزاکند) ضخیم ، که تیر از آن نمی گذشت ، گزارش شده است که مزیّن به ریشه ها و گل آویزهای زربافت بلند بود و دامن آنها تا زمین می رسید (باربارو، ص 76). حسن بیک روملو (823، 858ق ) نیز به استفاده از کجیم یا برگستوان برای نگاهداشتِ مرکب (فیل یا اسب ) از جراحت اشاره کرده است (ج 11، ص 128، 339). یک قرن بعد نیز (998) در نقاوة الا´ثار از کجیم زرّین سخن رفته است (افوشته یی ، ص 81). به نوشتة رستم الحکماء سرداران صفوی در نبرد با افغانها در 1135، براسبان برگستوان دار سوار بوده اند (ص 141)، اما ظاهراً از اواخر روزگار صفویان ، که سلاحهای آتشین به صحنه های نبرد راه یافت ، کاربرد برگستوان محدود و بتدریج متروک شد.

بنابر منابع ، سابقة استفاده از زره مرکب یا برگستوان در میان اعراب دست کم به صدر اسلام می رسد. در روایتی راجع به صلح حَُدیبیه از اسبی مُجفّف (دارای تجفاف ) سخن رفته است (ابن منظور، ذیل «جفف »)، و اگرچه جوهری آن را پوششی خاص اسب در نبرد دانسته (مرتضی زبیدی ، ذیل «تجفاف »)، گزارشی از جنگ جمل در تاریخنامة طبری حاکی از آن است که برگستوان را بر شتر نیز می پوشاندند (بلعمی ، ج 2، ص 630). از عبارت «تجافیف من مرایا» (= تجفافهایی از آینه ) چنین برمی آید که استفاده از صفحات فلزی درخشان در ساخت آن رایج بوده (نیکوله ، ج 2، ص 624) و در سرزمینهای عربی از اندلس تا مصر رواج داشته است (همانجا). برگستوان در خزائن سلاح فاطمیان و ممالیک نگاهداری می شده است (زکی محمدحسن ، ص 56) و در وصف تشریفات حمل روپوش کعبه در دورة ایوبیان ، به اسبهای «ملبس به برگستوانات » اشاره شده است (قلقشندی ، ج 4، ص 58). به گفتة همو (ج 4، ص 61ـ62) امیران مصر نشان مخصوص خود را بر آن حک می کرده اند. در جنگهای صلیبی قرون پنجم تا ششم /یازدهم تا سیزدهم نیز اسبان زره دار بودند. در تصویری از ظفرنامه که تصرف قلعة شوالیه های سنت جان را در اسمیرنه نشان می دهد، برگستوان براسبان دیده می شود (رایس ، ص 227). مقریزی در قرن نهم به «دُروع و تخافیف » ( تجافیف ) طلا و نقره اندود در مصر اشاره کرده است (ج 2، ص 267).

در هند برگستوان را پَاکهرْ می گفته اند و پوشاندن فیل و اسب با آن رایج بوده است (دهلوی ، ذیل «پاکهر») در مشرق ایران نیز پوششِ محافظِ نرم و آجیدة اسب و بعدها انسان را بَغَلْتاق (بغلطاق سَلاّ ری ) می نامیدند (نیکوله ، ج 2، ص 590؛
برهان ، ذیل «بغلتاق »). قاضی سراج الدین هندی در گزارش خود از ترتیب آراستن لشکر در هند (قرن نهم ) می گوید که پیشاپیش سلطان ، فیلی ملبس به برگستوان آهنی بوده است که بر آن برجی برای مخفی کردن سربازان تعبیه شده بود (قلقشندی ، ج 5، ص 97). در تصویر صحنة نبرد اکبرشاه در 979ـ980 اسبان برگستوان دارند (نورث ، ص 2) و در تصویر محاصرة قندهار در 1063ـ1064 سواران هندی به فرماندهی داراشکوه بر اسبان برگستوان دار سوارند (وِلش ، ص 105). با توجه به تاریخ این واقعه ، این تصویر نشان دهندة واپسین روزگار استفاده از این جنگ افزار در این سرزمین است .

---

منابع :
(1) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره ، چاپ ابراهیم علی طرخان و محمد مصطفی زیاده ، مصر 1391؛
(2) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛
(3) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکرالاخیار ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1350 ش ؛
(4) کنستانتین اینوسترانتسف ، تحقیقاتی دربارة ساسانیان ، ترجمة کاظم کاظم زاده ، تهران 1351 ش ؛
(5) جوزافا باربارو، سفرنامة جوزافا باربارو ، در سفرنامه های ونیزیان در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1349 ش ؛
(6) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(7) محمدبن محمد بلعمی ، تاریخنامة طبری ، چاپ محمد روشن ، تهران 1366 ش ؛
(8) بنیاد فرهنگ ایران . شعبه تألیف فرهنگهای فارسی ، فرهنگ تاریخی زبان فارسی ، بخش اول ، تهران 1357 ش ؛
(9) حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351 ش ؛
(10) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ 1937؛
(11) زکی محمدحسن ، کنوزالفاطمیین ، بیروت 1401/ 1981؛
(12) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمد معین ، تهران 1325ـ 1359 ش ؛
(13) احمد دهلوی ، فرهنگ آصفیه ، لاهور 1986؛
(14) یحیی ذکاء، ارتش شاهنشاهی ایران : از کورش تا پهلوی ، تهران 1350 ش ؛
(15) محمدهاشم رستم الحکماء، رستم التواریخ ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1357 ش ؛
(16) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوایی ، ج 11، تهران 1349 ش ؛
(17) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(18) شمس اللغات ، به سرپرستی جوزف بریتو، چاپ سنگی بمبئی 1309؛
(19) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمه تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفادقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش ؛
(20) محمدبن منصور فخر مدبر، آداب الحرب والشجاعه ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران 1346 ش ؛
(21) علی بن جولوع فرخی ، دیوان حکیم فرخی سیستانی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(22) بهرام فره وشی ، فرهنگ فارسی به پهلوی ، تهران 1358 ش ؛
(23) بدرالزمان قریب ، فرهنگ سغدی ، تهران 1374 ش ؛
(24) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
(25) آرتور کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه رشید یاسمی ، تهران 1370 ش ؛
(26) گزنفون ، کورش نامه ، ترجمة رضا مشایخی ، تهران 1342 ش ؛
(27) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، چاپ عبدالستار احمد فراج ... ( و دیگران ) ، کویت 1385/ 1965 ـ؛
(28) احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیه ، لبنان ( 1959 ) ؛
(29) احمدبن محمد میدانی ، السامی فی الاسامی ، تهران 1345 ش ؛
(30) پاول هرن و هاینریش هوبشمان ، اساس اشتقاق فارسی ، ترجمة جلال خالقی مطلق ، تهران 1356 ش ؛


(31) E.Blochet, Musulman painting XII th -XVII th century , tr. Cicely Binyon, New York 1975;
(32) Robert Elgood, ed., Islamic arms and armour , London 1979;
Expedition , xxx,

(33) 2-3 (1989);
(34) Ernst J. Grube and Eleanor Sims eds., Between China and Iran: paintings from four Istanbul albums , NewYork 1980;
(35) David C. Nicolle, Arms and armour of the Crusading era, 1050-1350 , NewYork 1988;
(36) Anthony North, An introduction to Islamic arms , London 1985;
(37) Alexander Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980;
(38) David Talbot Rice, Islamic art , London 1975;
(39) B.W.Robinson, Islamic Painting and the arts of the book , London 1976;
(40) Stuart Welch, Imprial Mughol painting , Switzerland 1978;
(41) Fritz Wolff, Glossar zu Firdosis Schahname , Berlin 1935.

/ افسانه منفرد /