برگِ بو ، به عربی غار ، درخت یا درختچه ای از تیرة غاریان ، به نام علمی لائوروس نوبیلیس ، به بلندی 6ـ 18 متر، همیشه سبز، بومی ناحیة مدیترانه (جنوب اروپا، آسیای صغیر). اجزای قابل استفادة این گیاه ، که همچون درخت زینتی نیزکاشته می شود، برگها و میوه های آن است . برگهای سبز سیر، برّاق ، چرم مانند و خوشبوی آن (نیز معروف به «برگِ بو»)،به درازای 8ـ14 و به پهنای 5ر2 ـ 5ر4 سانتیمتر ( رجوع کنید به تصویر) امروزه برای خوشبو کردن برخی از غذاها و سوپها و کنسروهاو ترشیها و نیز «خیارشور» به کار می رود. از این برگها و بویژه از میوه های تکدانة آن ( سِتِه در اصطلاح گیاهشناسی ) که به اندازة دانة کوچک انگور و به رنگ ارغوانی سیر است ، همچون درگذشته ، روغنی خوشبو می گیرند که مصارف دارویی دارد (برای اطلاعات گیاهشناختی و داروشناختی بیشتر دربارة برگ بو، ترکیب شیمیایی و خواص روغن و انسانس آن ، و مصارف درمانی کنونی این روغن رجوع کنید به دایرة المعارف فارسی ، ذیل «برگ بو»؛ زرگری ، چ 4، ج 4، ص 325ـ 328؛ نیز رجوع کنید به مصارف درمانی برگ و میوة غار در پزشکی سنتی در دنبالة مقاله ).

کاشت و پرورش درخت برگ بو در ایران در دورة قاجاریه آغاز یافت (ثابتی ، ص 433). ناصرالدین شاه نهالهای آن را از اروپا آورد و در باغ کاخ گلستان کاشت (نراقی ، ص 66). در همان روزگار، به گفتة شلیمر (ص 341ـ342)، برگ این درخت را از طرابزون به ایران می آوردند، و عطاران در بازار تهران و اصفهان آن را به جای ساذجِ هندی می فروختند. مظفرالدین شاه کاشت آن را در دیگر باغهای سلطنتی توسعه داد (وزیری الهی ، ص 316)، که تا چندین دهة پیش نمونه هایی از آن در محل کاخ وزارت دارایی (در تهران ) برجای بود (ثابتی ، همانجا)، و هنوز در ضلع شرقی پارک شهر تهران شش درخت نسبتاً کهنسال برگ بو احتمالاً از آن دوره موجود است (مشاهده و تحقیق م . ح . ابریشمی ). کاشت آن به عنوان درخت زینتی در تهران و برخی از نواحی شمال ایران معمول است (زرگری ، همان ، ص 328(

اصطلاح «برگ بو» در فارسی برای غار و برگ آن ظاهراً جدید است (در واژه نامه ها و دیگر منابع دورة قاجاریه و پیش از آن یافت نمی شود). نامهای فارسی (یا گویشی ؟) قدیم آن عبارت اند از : 1) دَهْمَست ( دهمشت در عقیلی علوی شیرازی ، ص 630، ظاهراً غلط چاپی است ) به معنای «میوه یا دانة غار»، مثلاً، در ابوحنیفة دینوری (ج 2، ص 165، ش 779) و ابوریحان بیرونی ، به نقل از بِشْر بن عبدالوهّاب فَزاری (ص 448، ش 746 ( «حَبّ الغار» ) )؛
به معنای «برگ غار»، مثلاً در الحاوی رازی (به نقل ابوریحان بیرونی ، همانجا؛
ترجمه و اقتباس فارسی آن ، ج 1، ص 504، ش 560)، و به معنای «درختِ غار»، مثلاً، در جرجانی ، ص 617. دو «وجه تسمیة عامیانه ( ؟ ) » برای واژة دهمست یافته شد : یکی به معنای «دَه (نفر) مَست » ( برهان قاطع ، ذیل همین واژه ) و دیگری (به کَسرِ دال ) به معنای «مُسْکِر القَرْیَة بأجْمَعِها» (= «مَست کنندة همة روستا»؛
دینوری ، ج 2، ص 165، زیرنویس حمیداللّه ). 2) باهشتان ( ؟ ) ، فقط در عقیلی علوی شیرازی ، ص 629، ذیل «غار» (در چاپ مغلوط تذکرة انطاکی ، ص 348، به صورتِ مابهشتان ( ؟ ) ). 3) رَند ، که ، مانند دهمَست ، در عربی هم به کار رفته است (در گویش شام ، به معنای «درخت غار»، به روایت دینوری ، ج 1، ص 185، ش 422 ؛
در الجزایر و سوریه و نزد بادیه نشینان ، به نوشتة احمد عیسی ، ص 105، ش 20). رند را بعضی درختچة خوشبوی مُورْد * دانسته اند، مثلاً رجوع کنید به دینوری ، ج 1، ص 185، ش 422؛
ج 2، ص 165، ش 779 ؛
انطاکی ، ص 242؛
و برهان قاطع ، ذیل همین واژه ).

بسیاری از حکیمان دورة اسلامی کمابیش خواصی درمانی برای غار (بویژه برگ و دانة آن ) ذکر کرده اند، که عمدتاً و اساساً برگرفته از یا مبتنی بر وصف حکیم یونانی ، دیسقوریدوس * (سدة اول م ) از این گیاه (در یونانی ، ¦ dؤphne ؛
به صورتِ معرّب ، دافنی ) است ــ مثلاً ابومنصور موفّق هروی (سدة چهارم ؛
ص 237)، ابن سینا (370ـ 428؛
ج 1، کتاب دوم ، ص 468) و علی انصاری شیرازی (معروف به «حاج زینِ عطّار»، سدة هشتم ؛
ص 313ـ314). خلاصه ای از نوشتة دیسقوریدوس (از ترجمة کهن عربی ، به نقل ابن بیطار، ج 3، ص 145) برای مقایسه با نوشته های سپسین در اینجا آورده می شود :

برگها. ملیّن (نرم کننده ) و مسخّن (گرم کننده )اند؛
برگهای تازه اندکی قابض اند، لذا نشستن در آب (جوشاندة ) آنها برای بیماریهای مثانه و زهدان نیک است . ضماد برگهای ساییده بر جای زنبور زده ، و با نان و آرد برای رفع ضَرَبان آماسهای گرم سودمند است . خوردن آنها معده را سُست می کند و باعث غثیان می شود.

دانه ها. تسخین (گرم کنندگی ) آنها بیش از برگهاست . لَعوق آنها با عسل یا طِلای آنها برای درمان قَرحه (زخم ) شُش ، نفس تنگی ، و سَیَلان فضول (رطوبات زاید) به سینه سودمند است . خوردن آنها برای رفع گزند نیش کژدم ، ( طِلای آنها ؟ ) برای رفع بَهَق (پیسی ؛
رجوع کنید به بَرَص * ) و چکانیدنِ آمیزة عصارة آنها با روغن گُل سرخ در گوش ، برای درمان دَوی (طنین ) و درد گوش و همچنین دشواری شنوایی سودمند است . دانه های آن در ترکیب روغنهای ( مالیدنی ) برای رفع اِعیاء (فرسودگی و خستگی شدید) به کار می رود.

پوست ریشة غار. خوردن نُه قیراط از آن سنگ ( مثانه و غیره ) را خُرد می کند، جنین را می کُشد، و برای جگر علیل سودمند است .

برخی از توضیحات یا مطالب تازة بعض دانشمندان سپسین چنین است : برگ و دانة آن سخت مسخّن و مُجفّف (خشکاننده )اند، ولی پوست ریشة آن حدّت (تندی و تیزی ) و حرارت کمتری دارد و اندکی نیز قابض است ؛
لذا سنگ ( مثانه و غیره ) را خُرد می کند و برای بیماریهای جگر سودمند است (جالینوس * ، قرن دوم م ؛
به نقلِ ابن بیطار، همانجا). خوردن حَبّالغار با راسَن برای درد سپرزِ ناشی از رطوبت و برای سَرْدرد ناشی از ( غلبة ) بلغم و بادهای غلیظ سودمند است (اسحق بن عِمران ، متوفی ح 292؛
به نقلِ ابن بیطار، همانجا). گَرد ساییدة آن را برای درمان لَقوه استنشاق می کنند (محمدِ زکریای رازی ، به نقل ابن بیطار، همانجا). خوردن برگهای خشک ساییدة آن مَغْص (درد و پیچش روده ها؛
دل پیچه ) را زود آرام می بخشد، و مضمضة جوشاندة آنها با سرکه برای تسکین دندان درد سودمند است ؛
پاشیدن آب خیساندة برگها در خانه ، مگسها را می راند (احمد غافقی ، متوفی 1164 م ؛
به نقل ابن بیطار، همانجا). به گمان بعضی ، اگر تکّه ای از چوب درخت غار را بر فراز جایی بیاویزند که کودکی در آنجا در خواب دائماً وحشت می کند، دیگر در خواب نخواهد ترسید (صاحب کتاب الفِلاحة ( ؟ ) ، به نقل ابن بیطار، همانجا). آنچه ابن سینا زائد بر مطالب دیسقوریدوس دارد (همانجا) این است : جُملة اجزای غار گرم و خشک است در درجة دوم ؛
مالیدن روغن آن ، که گرمتر از روغن گردوست ، برای همة دردهای اعصاب و برای قُشَعْریره («تب و لرز») سودمند است . سید اسماعیل جرجانی (متوفی 531) می گوید (ص 617، ذیل «دهمست ») که «حبّالغار که اندر تریاق اربعه به کار آید، ثمرة اوست و نخست تریاق آن بوده است ؛
به عسل می پروردند و منفعت تریاق می یافته ؛
گرم است به درجة سیّم و خشک به درجة دوم ».

«عجایب » و «خواصّ» دیگری نیز به غار نسبت داده اند، مثلاً : «اگر یک شاخة آن را در زمینی بیندازند (نصب کنند)، هر آفتی که متوجه آن زمین شود به آن شاخه می خورد و جز آن ، هر چه هست ، از آفات مصون می ماند... اگر جو (= شعیر) را با برگهای غار مخلوط کنند، جو مدت مدیدی سالم می ماند» (زکریای قزوینی ، به نقل از صاحب الفلاحة ، ص 254، ذیل «دهمست »). و عقیلی علوی شیرازی (ص 630)، به نقل از صاحب همین کتاب ، می گوید: «با خود داشتنِ آن ( برگ یا چوب آن ؟ ) مورث جاه و قضای حاجت و تکیه کردن بر عصای آن ( = عصایی از چوب درخت آن ) باعث حدّت بَصَر و تقویت همّت ( می شود ) » (برای گزارش جامعِ بیشتر اقوال پیشینیان دربارة غار تا زمان مؤلف رجوع کنید به مخزن الادویة ( تألیف در 1185 ) عقیلی علوی شیرازی ، ص 629ـ630).

---

منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویة والاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(3) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(4) همان ، ترجمة فارسی نیمه اوّل قرن هشتم هجری از ابوبکربن علی بن عثمان کاسانی ، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران 1358 ش ؛
(5) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی : قسمت مفردات ، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛
(6) داودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(7) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(8) حبیب الله ثابتی ، جنگلها، درختان و درختچه های ایران ، تهران 1355 ش ؛
(9) اسماعیل بن حسن جرجانی ، کتاب الاغراض الطبیّة و المباحث العلائیّة ، عکس نسخة مکتوب در سال 789 هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1345 ش ؛
(10) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345 ش ـــ؛
(11) ابوحنیفه احمدبن داود دینوری ، کتاب النبات ، ج 1 : حروف الف ـ ز، چاپ ب . لوین ، اوپسالا 1953، ج 2: حروف س ـ ی ، گردآوردة محمد حمیدالله ، قاهره 1973؛
(12) علی زرگری ، گیاهان داروئی ، چ 4، ج 4، تهران 1369 ش ؛
(13) محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی ، مخزن الادویه ، کلکته 1844، چاپ افست تهران 1371 ش ؛
(14) احمد عیسی ، معجم أسماءالنبات ، قاهره 1930؛
(15) زکریابن محمد قزوینی ، کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات ، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن 1967؛
(16) مهدی نراقی ، گلها و گیاهان شفابخش ، تهران 1337 ش ؛
(17) غلامرضا وزیری الهی ، گلکاری عملی ، تهران 1351 ش ؛
(18) موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، به تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛


(19) Johan L.Schlimmer, Terminologie mإdico-pharmaceutique et anthropologique franµaise-persane , Tehran 1970.

/ محمدحسن ابریشمی و هوشنگ اعلم /