باد (2) جریان هوا: الف) کلیات و نظر دانشمندان مسلمان دربارة آن ؛ ب) در فلاتِ ایران . 1) کلیات و نظرِ دانشمندان مسلمان در بارة آن ، نقاط کم فشار جو را در جهت عکس گردش عقربه های ساعت و مراکز پرفشار را در جهت گردش عقربه های ساعت دور می زنند. دانشمندان مسلمان به این نکات پی برده و برای بادها تعریفی شبیه به تعاریف امروزی بیان کرده بودند؛ چنانکه مسعودی می گوید که باد عبارت است از «حرکت هوا و تموّج آن » ( تنبیه ، ص 13). اخوان الصفا نیز در رسالة چهارم راجع به اجسام و طبیعیات (رسالة 18، ص 62) گفته اند که : «باد عبارت است از تموّج هوا و حرکت آن در جهتهای ششگانه ».

«ریح » (باد) مفرد مؤنث است و جمع آن «ریاح » است و استعمال آن در قرآن کریم به صورت مفرد برای بلایا و بدیهاست ، اما به صورت جمع در مورد خیر و خوبی آمده است (قلقشندی ، ج 2، ص 175). مثلاً بادی که به صورت مفرد به کار رفته ، به عنوان باد «عقیم » (بی خیر و برکت ) یا باد «صرصر» (سخت ) وصف شده است (ذاریات : 41؛ قمر: 19). اما ریاح (بادها) پیشاپیش رحمت خدا (مراد باران است ) به بشارت فرستاده می شوند (اعراف : 57). روایت شده که هرگاه باد شدّت پیدا می کرد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می فرمودند: «پروردگارا، آن را ریاح قرار بده و ریح قرار مده » (قلقشندی ، ج 2، ص 175).

دانشمندان مسلمان از دیرباز نسبت مستقیم میان وزش بادهای روزانه و مقدار جریانهای هوایی بالارونده و پایین رونده ای را که خود به میانگین گرمای سطح زمین بستگی دارد شناخته بودند. مثلاً یکی از دلایل وزش بادها به نظر اخوان الصفا چنین است : بالا رفتن بخار از سطح دریاها و صحراهای خشک و اراضی بی آب بر اثر حرارت ، سبب برخاستنِ بخار مرطوب از دریاها و گرد و غبار خشک از دشتها و اراضی بی آب می شود و درنتیجه هوا به هر طرف رانده و جا برای هر دو نوع بخارِ بالارونده باز می شود؛ حال اگر گرد و غبار خشک بیشتر باشد، باد پدید می آید. زیرا این اجزای خشک ، بعد از آنکه به کرة نسیم می رسد و خنک می شود و کرة زمهریر مانع بالاتر رفتن آنها می شود، به پایین برمی گردد و هوا را به جهات چهارگانه می راند که از آن بادهای گوناگون حاصل می آید (رسالة 18، ص 62). دانشمندان مسلمان همچنین نقش باران را در پایین آوردن دمای سطح زمین و افزودن نیروی جریانهای هوایی بالارونده و پایین رونده ، که سبب نقصان سرعت بادها و آرامش آنها در سطح زمین می شود، دریافته بودند. مرزوقی گفته است : کمترین مقدار باد بعد از باران است ، زیرا زمین بر اثر باران مرطوب می شود؛ بنابراین بخار خشک ، که ایجادکنندة باد است ، از آن برنمی خیزد، و نیز آرامش بادها هنگام ریزش باران و پایان آن است (ج 2، ص 84). نظر مرزوقی تماماً با مفاهیم جدیدی که برای تبادل انرژی میان سطح زمین و طبقة هوای پایینی مجاور زمین و حرکت سطحی بادها بیان شده ، سازگار است .

ابن قتیبه گفته است که مهمترین بادها نزد عرب عبارت است از: صبا، دَبور، شمال ، جَنوب . صبا بادی است که از مشرق می وزد و آن را «القَبول » نامیده اند، زیرا رویاروی کسی که به سوی مشرق می رود می وزد (ص 158-159). ابن اجدابی می گوید که عربها خانه هایشان را رو به باد صبا و مشرق قرار می دادند، زیرا که صبا برای آنان باد مبارک بوده است ، و این همان باد پیروزی است که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلم را در جنگ خندق نصرت داده است . اما دَبور، که وزشگاهش از مغرب است ، از اینرو دبور نامیده شده که بر پشت کسی که به سوی مشرق می رود می وزد؛ و گاهی آن را «غربیه » نامیده اند، زیرا که از سمت مغرب می وزد. اما باد سوم که آن را شَمْأَل و شامل نیز گفته اند، شَمال نامیده شده ، زیرا از سمت چپ کسی که به مشرق می رود می وزد. چهارمین باد به باد جنوب معروف شده و وزشگاه آن از جنوب به مشرق است . ابن قتیبه گفته است که عرب بادهای شمالی را «شامیّه » می نامد، زیرا این بادها از سرزمین شام می وزند، و بادهای جنوبی را «یمانیّه » نامیده است ، زیرا از ناحیة یمن می وزند (ص 159). اما مرزوقی می گوید که این نامگذاری در حجاز و نجد صحیح است ، از آنرو که باد شمال از سرزمین شام و باد جنوب از طرف یمن به سوی ایشان می وزد، ولی در هر سرزمینی درست نیست ، زیرا باد شمال در سرزمین روم ، شامیّه نیست و باد جنوب در سرزمین زنگبار، یمانیّه نخواهد بود (ج 2، ص 76).

قلقشندی بادی را که از میان دو باد از بادهای چهارگانة یادشده می وزد «نَکْبا» خوانده است (ج 2، ص 176). و علت تسمیة آن از اینروست که این باد از مسیر وزش بادهای مذکور منحرف شده است . اما هرگاه حرکت باد به سمت بالا و به سوی آسمان باشد به «اعصار» معروف شده است . به گفتة قلقشندی ، عامّه این باد را «زَوْبَعَه » (گردباد) نامیده اند (همانجا). مسعودی علاوه بر وزش بادهای چهارگانة اصلی که بیان شد از هشت باد دیگر نیز نام برده است که در نامگذاری جدید با بادهای شمال شرقی و جنوب شرقی و شمال غربی و جنوب غربی و غیره مطابقت دارد؛ جز آنکه مردم ، به قول مسعودی ، هر بادی را که از ناحیة مشرق می آید، معمولاً تعمیم می دهند و صبا می گویند، و هر بادی را که از مغرب می آید دبور می خوانند. در بارة شمال نیز به همین روش عمل کرده اند و هر بادی را که از جانب قطب شمال و مجاورت آن می آید، شمال نامیده و در بارة باد جنوب نیز چنین کرده اند ( تنبیه ، ص 18).

ابن ماجد جهت وزش بادها را با دقت فراوان از هم جدا کرده و آنها را با درجات و امتداد وزش ، در شکلی کشیده است . سرعت بادها با دستگاه مخصوصی که به بادسنج معروف است اندازه گیری می شود. البته می توان این کار را از راه ثبت آثار حاصل از وزش بادها، مثل حرکت دادن برگها و گلهای درختان و برانگیختن غبار، انجام داد. دریاسالار انگلیسی بوفرت در 1805 جدول مخصوصی ترتیب داد که تا به امروز استفاده می شود و به طبقه بندی بوفرت معروف است . بادها در آن جدول به 12 درجه تقسیم و برای هر درجه سرعتی ذکر شده است که از باد آرام با سرعت کمتر از یک گره در ساعت آغاز می شود و به توفند با سرعت بیش از 75 گره می رسد. در طبقه بندی بوفرت در هر درجه ای باد با نامی خاص و تعریفی کوتاه و دقیق ذکر شده است . اما در زبان عربی بادها را به نامهای معیّنی ، براساس اختلاف سرعت آنها و اثری که ایجاد می کنند، نامگذاری کرده اند. مثلاً «نسیم » (باد ملایم ) در نزد قلقشندی بادی است که وزشی ضعیف و روحبخش دارد، اما اگر شروع باد شدید باشد به آن «نافجه » می گویند. اگر حرکت باد شاخه ها را سخت به حرکت آورد و درختان را ریشه کن کند «زَعْزَع » خوانده می شود. به بادی که با سنگ ریزه همراه است «حاصِبه » می گویند و هرگاه باد از زمین به طور عمودی (ستونی ) به سوی آسمان بوزد به آن «اِعصار» گفته می شود (ج 2، ص 176).

بادها نقش مهمی در توزیع انرژی و بخار آب در جوّ دارند، به این معنی که سبب جابجایی انرژی فراوان از مدارگان (منطقة گرم حایل میان دو نیم کره ) به شمالگان و جنوبگان (مناطق قطبی ) سرد که کمبود انرژی دارند می شود. میانگین جابجایی انرژی از مدارگان به شمالگان و جنوبگان در زمستان ، که اختلاف درجة حرارت میان دو منطقه بسیار می شود، به بالاترین حد می رسد و در تابستان ، که اختلاف دما کم است ، این جابجایی نقصان می یابد. همچنین بادها در جابجایی بخار آب از سطح اقیانوسها و دریاها به سوی قاره ها کمک می کنند، چون بخار آب از تکاثف به صورت باران و برف فرو می ریزد. اگر باد نبود مقدار بارانهایی که بر جاهای خشک فرومی ریخت به مراتب کمتر از آن بود که در حال حاضر فرومی بارد. تحقیقات جدید آب و هوایی نشان داده که بیشتر از نود درصد بخار آبی که به صورت باران بر جاهای خشک فرومی بارد، از سطح آبهای مدارگان برخاسته است .

دانشمندان مسلمان این حقایق را می دانستند و نقش مهمی را که باد در جابجایی بخار آب و توزیع آن در سطح زمین دارد بیان کرده بودند. از جمله ، مقصود از «تصریف الریاح » (گردش بادها)، آن گونه که اخوان الصفا بیان می کنند، چنین است : راندن ابر از سواحل دریاها به سوی شهرهای دور و بیابانهای خشک (رسالة 18، ص 63). اخوان الصفا همچنین در همان رساله به نقش کوهها در توجیه بادهای حامل بخار آب به مسیرهای معیّن و ایجاد حایل در برابر آنها اشاره کرده اند. به نظر ایشان کوهها از حرکت ابرها به سوی مناطق غیرمسکون و بیابانها جلوگیری می کنند. دانشمندان مسلمان دلیل حرکت بادها و نسبت آن را با اختلاف میانگین گرمای اماکن مختلف سطح زمین ، که به وزش باد از مکانی به مکان دیگر می انجامید، دریافته بودند. مسعودی در التبیه والاشراف از اختلاف وزش بادها در تابستان و زمستان از یک طرف و شمالگان و جنوبگان زمین از طرف دیگر سخن گفته است که دلیل بر وسعت معلومات او در بارة بادهای عمومی و بادهای موسمی و سایر بادهای اقلیمی است . او در جاهای متعدد از دو کتابش : التنبیه والاشراف و مروج الذهب از بادهای محلی ، که آنها را بادهای بَلَدی خوانده ، نام برده است ، و آن بادهایی است که در یک شهر و نه همة شهرها می وزد.

علمای مسلمان در بررسیهای خود در بارة خاصیت بادها، یا آنچه امروزه تودة هوا می خوانیم ، سخن گفته و دگرگونی خاصیت بادها را به دگرگونی ویژگی مناطقی که باد از آنجا می وزد نسبت داده اند. و نیز گفته اند که باد خصوصیات آب و هوایی منطقه ای را که از آن می وزد به منطقه ای که به سوی آن می وزد انتقال می دهد. بنابراین هرگاه منشأ باد درنواحی گرم باشد خاصیت گرما را با خود می برد، امااگر خیزش آن از نواحی سرد باشد سرما را با خود می برد. هرگاه محل تولید باد در نواحی دریایی باشد یا بر سطح دریا بوزد از رطوبت اشباع می شود، و حال آنکه بادهای مناطق قاره ای غبارآلوده است . تحقیق در شکل گرفتن تودة هوا و تعیین خصوصیات آن و تغییرات مکانیکی و ترمودینامیکی که در مسیر حرکت بر آن عارض می شود و انقلابات جوّی که از برخورد بادها به هم به وجود می آید رشتة مهمی از علم آب و هواشناسی هم نگار را تشکیل می دهد.

دانشمندان مسلمان خاصیت بادهایی را که در نواحی مختلف عالم اسلام می وزد بررسی کرده و تفاوت آنها و هنگام وزش آنها و آثاری را که به وجود می آورند روشن کرده اند. مسعودی می گوید که باد شمال «سرد و خشک » و باد جنوب «گرم و مرطوب » و باد صبا «گرم و خشک » است ( تنبیه ، ص 17). این وصفها از مهارت بسیار و دقت نظر او در بارة آن بادها حکایت می کند و با واقعیتهای آب و هوایی جدید نیز موافقت دارد. بنابراین باد شمال که در زمستان می وزد سرد و خشک است ، زیرا که منشأ آن تودة هوای قطبی قاره ای سرد و خشکی است که از نقاط فرابار بالای روسیه و شرق اروپا می وزد و آن نواحی سرد و خشک است . به همین جهت این بادها، چنانکه مسعودی بیان کرده است ، «بدن را سخت کند و دماغ را نیرو دهد و رنگ را نیکو گرداند و حواس را تیزتر کند و شهوت و حرکت را قوت بخشد، جز آنکه سرفه و سینه درد پدید آورد» ( مروج ، ج 2، ص 233). ابن قتیبه از باد شمال بد می گوید، زیرا «ابرها را می پراکند و سرما می آورد» (ص 162). عرب باد شمال را «الحائل » و «العقیم » نامیده است ، زیرا نه ابری پدید می آورد و نه ابری دربر دارد. ابن قتیبه می گوید که همة قبایل هذیل باد شمال را باد خشک می دانند و معتقدند که ابرها را می پراکند، و نیز آن را «مَحْوَه » می نامند، زیرا که ابرها را نابود می کند، چنانکه گاهی نیز آن را به سبب برودتش بدشگون می دانند (ص 165). ابن اجدابی می گوید که باد شمال نامهای بیشماری دارد، از آن جمله «الحَدواء» و همو گفته که اصمعی آن را «مَحْوَه » نامیده است ، زیرا که ابرها را نابود می کند. اما ابن اجدابی معتقد است که بیان اصمعی اگر در نجد و حجاز درست باشد، در اماکن دیگر درست نیست ؛ و می گوید: «در سرزمین ما برآمدن ابر و فراوان شدن باران از اثر باد شمال است و هم چنین است نزد مردم عرب غیر از حجاز» (ص 131).

اما باد جنوب نزد مردم نجد و حجاز از بادهای خوب و باران زاست . مسعودی می گوید: «باد جنوب باد مردم حجاز است ، باران می آورد و مردم آن را خوش می دارند، اما برای مردم غیر حجاز باد جنوب باد موافقی نیست » ( تنبیه ، ص 18). شاید علت آن است که بارانهای ناحیة حجاز غالباً بارانهای موسمی است و با بادهای موسمی جنوب غربی ، که بر گوشة جنوب غربی جزیرة العرب می وزد، نسبت دارد. چون تأثیر این بادها محدود به همان بخش از جزیرة العرب است ، بادهای جنوبی در نواحی دیگر جزیره باران زا نیست ، بلکه خشک است . مسعودی می گوید که این باد در مصر به «مریسیه » معروف است ، زیرا از مریس ، از ابتدای سرزمین نوبه در بالای نیل ، که همان صعید مصر است ، می وزد و آن بادی سرد است که ابرها را می برد و هوا را پاکیزه می کند (همانجا). شاید علت آن است که این بادها تودة هوای قاره ای خشک است و برعکس باد شمال ، که تأثیر آن برخلاف این باد است ، بدنها را سست می کند. این باد در تابستان پی درپی می وزد و مردم مصر آن را «بحریه » می نامند ( تنبیه ، ص 19). این گفتة مسعودی بی شک از نظر آب و هواشناسی درست است ؛ بادهای مصر در فصل تابستان همان بادهای مرطوب شمالی است که از روی آبهای دریای مدیترانه می گذرد و از رطوبت اشباع می شود.

اما در جنوب عراق ، هرگاه باد جنوب بوزد «دریاها و رودها را گرم کند، رنگ و حالت همه چیز را تغییر دهد، بدنها و اعصاب را سست کند و تنبلی آرد، گوشها را سنگین و چشم را تیره سازد، صفرا را تحلیل برد و رطوبت را در ریشة عصبی ، که احساس در آنجاست ، نفوذ دهد» ( مروج ، ج 2، ص 232). این امر ناشی از آن است که این بادها در اصل بادهای موسمی گرم و مرطوب است و معمولاً با نفوذ هوای فروبار موسمی در شمال ناحیة خلیج فارس و جنوب عراق همزمان می شود و درنتیجه ، هوای موسمیِ گرم مرطوب به داخل عراق رانده می شود.

عربهای مسلمان با هندوچین دادوستد داشتند و کشتیهای بازرگانی ایشان مرتباً در دریای عرب و اقیانوس هند آمدوشد می کرد. بعضی از بازرگانان مسلمان ، خلیج بنگال و تنگة مالاکا (مالقه ) را به سوی دریای چین جنوبی طی می کردند و به سمت شمال به سواحل چین روی می آوردند. دریانوردی عربها در آن دریاها به افزایش اطلاعاتشان در بارة بادهای موسمی و گردبادها و طوفانهای آن دریاها و حرکات و زمان جزر و مدّ و تشخیص راههای دریایی کمک کرد. دانش فراوانی که ملاحان مسلمان در بارة آب و هواشناسی و دریانوردی گرد آورده بودند کمبود آلات و اسباب لازم بحرپیمایی در آن دریاها را جبران می کرد. کسانی که در آن دریاها سوار کشتی می شدند «موسم وزش بادها را می شناختند و این آگاهی را به عادت و تجربة دراز عملی و منقول دریافته بودند؛ نشانه ها و علایم بادها را می دانستند و از روی آنها موسم وزش و شدّت رکود بادها را تعیین می کردند» (همان ، ج 1، ص 112). مسعودی از چگونگی بادهای مدارگان که در دریای عرب و اقیانوس هند می وزد، سخن گفته و وزش بادهای موسمی را دقیقاً وصف کرده است . آنچه مسعودی براساس مواقع وزش بادهای موسمی دربارة اوقات مخصوص دریانوردی ذکر کرده سزاوار ستایش فراوان است . گفتارش در بارة طوفانهای مدارگان ، که گاهی آن دریاها در معرض وزش آنها واقع می شوند، بیانی دقیق و روشن است . به عنوان مثال ، یکی از گردبادهای مدارگان را که در اقیانوس هند پدید می آید عیناً براساس آنچه گروهی از مسافران برای او نقل کرده اند به این صورت وصف می کند: «در این دریا تکه ابر سفید کوچکی را دیده اند که از آن زبانة سفید درازی خارج می شود و به سطح آب می رسد. وقتی که به آب دریا متصل می شود، دریا می جوشد و از آن ابر، گردباد بزرگی برمی خیزد. آن گردباد هرچه را بر سر راهش باشد نابود می کند. به دنبال آن باران بدبویی می بارد که در آن انواع خاشاک دریایی وجود دارد» ( مروج ، ج 1، ص 153). نیز سلمانِ تاجر آورده است که گاهی در این دریا ابر سفیدی را دیده که از آن زبانة دراز باریکی بیرون آمده و بر سطح آب دریا تماس پیدا کرده است ؛ دریا جوشیده و به صورت گردبادی درآمده که بر هر کشتی که بوزد آن را درهم شکند ( اخبارالصین والهند ، ص 6). هر دو بیان حقیقتاً وصف دقیقی است که وضع جوّ آنجا را به هنگام پدید آمدن گردبادهایی از این نوع نشان می دهد. امروزه به این گردبادها و طوفانها، که بیشتر در جنوب شرقی آسیا و میانة غربی ایالات متحدة امریکا می وزد «طوفان پیچنده » می گویند. فشار جوّ در مراکز این طوفانها تا 600 یا 800 میلی بار پایین می آید، واین کاهشی بسیار شدید است . سرعت بادهایی که با این طوفانها همراه است گاهی به 500

کیلومتر در ساعت می رسد و در جاهایی که طوفان از آنها می گذرد ویرانیهای وسیعی به بار می آورد، گویی که آن نواحی در معرض تاراجی ویرانگر قرار گرفته یا آنکه بر آن نواحی بمب مخرّب افتاده است . هنگامی که طوفان در دریا پدید می آید، از ابری که مسعودی و سلمان تاجر در بارة آن سخن گفتند -ابری غالباً انبوه و باران زا و سرشار از رطوبت - دنبالة درازی که به خرطوم فیل شباهت دارد تا سطح دریا پایین می آید و از آب دریا فوارة عظیمی که بلندیش بیش از 50 متر و پهنایش 8 متر است برمی خیزد.

غربیها بسیاری از اطلاعات خود را در بارة طوفانهای دریای عرب و اقیانوس هند از میراث اسلامی گرفته اند، حتی نام بادهای موسمی در زبان انگلیسی مانند monsoon از کلمة عربی «موسمیّه » و typhoon (نام گردبادهای اقیانوس هند) از «طوفان » گرفته شده است . مسعودی و سلمان تاجر و ابن ماجد از مشهورترین دانشمندان و دریانوردان مسلمان به شمار می روند که در بارة دریانوردی در اقیانوس هند و معرفی بادهای موسمی آن مطالب علمی و دقیقی نوشته اند.

مسعودی می گوید که دریانوردان و بازرگانان عرب در غرب اقیانوس هند در فاصلة زمانی که خورشید در برج قوس (آذر) بوده است دریانوردی می کردند. کشتیهایی که به چین می رفت ، قبل از شدّت گرفتن گردبادها در ماه ایلول و تشرین اول (شهریور-آبان ) از آنجا عبور می کردند و از بادهای شمالی در آن فاصلة زمانی بهره می گرفتند؛ سپس دریای عرب و اقیانوس هند را در تشرین دوم می پیمودند و از بادهای موسمی زمستانی شمال شرقی استفاده می کردند. سفر به ساحل مالابار در هند دست کم یک ماه به درازا می کشید و آن گاه بازرگانان در ماه کانونِ اولْ (آذر-دی ) کارهای بازرگانی خود را به انجام می رساندند و پس از اینکه زمان وزش بادهای مدارگان در آخر ماه کانون اول در اقیانوس هند به پایان می رسید، بعضی از آن کشتیها سفرشان را ادامه داده از خلیج بنگال می گذشتند و تنگة مالاکا را به سوی دریای چین جنوبی طی می کردند و از بادهای موسمی تابستانی جنوبی برای حرکت در امتداد شمال به سوی ساحل شرقی چین کمک می گرفتند. بعد از سپری شدن فصل تابستان در کانون اول و دوم (آذر-بهمن ) کشتیها سفر بازگشت خود را با کمک گرفتن از بادهای موسمی شمالی ، که با شروع ماه ایلول و تشرین اول (شهریور-آبان ) می وزد، آغاز می کردند و از خلیج بنگال در ماه کانون دوم (دی -بهمن ) می گذشتند، سپس اقیانوس هند و دریای عرب را با کمک گرفتن از بادهای موسمی زمستانی جنوب ، که در آن فصل می وزد، طی می کردند.

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن اجدابی ، الازمنة والانواء ، دمشق 1964؛
(3) ابن قتیبه ، کتاب الانواء ، حیدرآباد دکن 1375/1956؛
(4) ابن ماجد، ثلاث ازهار فی معرفة البحار ، تحقیق و نشر تیودور شوموفسکی ، ترجمة محمد منیر مرسی ، قاهره 1957؛
(5) نفیس احمد، الفکر الجغرافی فی التراث الاسلامی ، ترجمة فتحی عثمان ، کویت 1978؛
(6) اخبارالصین والهند ، پاریس 1948؛
(7) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلاّن الوفاء ، بیروت 1957؛
(8) شاکر خصباک ، الجغرافیا عندالعرب ، بیروت 1986؛
(9) اکرم زینک ، «اسهامات العرب فی الملاحة و علوم البحار، اسهامات العرب فی علم الجغرافیة و الخرائط »، در الدورة الثانیة لوحدة التعلیم المستمر ، بغداد 1985، ص 1-33؛
(10) نعمان شحادة ، علم المناخ ، عمان 1983؛
(11) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره 1963؛
(12) اغناطیوس کراتشکوفسکی ، تاریخ الادب الجغرافی العربی ، ترجمة صلاح الدین عثمان هاشم ، قاهره 1957؛
(13) صباح محمود، دراسات فی التراث الجغرافی العربی ، بغداد 1981؛
(14) احمدبن محمد مرزوقی ، کتاب الازمنه والامکنه ، حیدرآباد دکن 1332/1914؛
(15) علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه والاشراف ، بیروت 1965؛
(16) همو، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1384-1385/ 1964-1965؛
صبری هیثی ، و دیگران ، الفکر الجغرافی و طرق البحث ، بغداد 1985.

/نعمان شحادة ( د.اردن )/

2) در فلات ایران . بادهایی که در فلات ایران می وزد هرکدام در گویشهای محلی نامی ویژة خود دارد و نام معمول بادها که به چهار جهت اصلی اشاره دارد، با بسیاری از اصطلاحات دقیقتر همراه است .

بادهای زمستانی . ایران معمولاً تحت تأثیر مرکز هوای فشردة آسیایی است و درنتیجه دارای هوایی ملایم و خشک است که به طورکلی از شمال و شمال شرقی جریان دارد. این بادها در بسیاری جاها صرفاً «شِمال » و در کرمانشاه «باد سیاه » می خوانند. این وضع ثابت ، کم وبیش مرتباً براثر کاهش فشار هوایی که از سوی مغرب جریان دارد برهم می خورد. این جریان بیشتر مسیری شمالی را در قفقاز می پیماید، سپس از دریای خزر و شمال خراسان و کوههای هندوکش می گذرد، و مسیر جنوبی آن تا خلیج فارس ادامه می یابد. وزش این بادها سبب انواع گوناگون هوای متغیر می شود. در کرانه های دریای مازندران بادی به نام «سَرتوک » یا «سَلتوک » جریان دارد که در پاییز هنگام عبور جبهة کم فشار مستقیماً از سوی شمال شرقی می وزد، ولی در اواسط زمستان جبهة کم فشاری را که در آن زمان در حوضة جنوبی دریا قرار دارد دور می زند یا مستقیماً از دریا به صورت باد شمال ـ شمال غربی ، موسوم به «خزری » یا در امتداد ساحل به صورت باد شمال غربی ، موسوم به «دشت وا» یا در نواحی شرقی تر به نام «وارش وا» یعنی «باد باران زا»، به سواحل گیلان می رسد. در سواحل خلیج فارس ، به دنبال عبور جبهة کم فشار هنگامی که باد سردی شبیه باد سرد و خشک مدیترانه ای از سوی فلات ایران می وزد، مدت کوتاهی هوا به سردی می گراید؛
در فارس آن را «گُهره » می نامند. گاه پدیدة مشابهی در فلات جنوب البرز پدید می آید، و آن هنگامی است که جبهة کم فشاری در امتداد جناح جنوبی آن سلسله کوهها جریان می یابد. از سوی دیگر، هنگام عبور جبهه های کم فشار، گرمبادهایی ، که پس از عبور از کوهستانها گرمتر می شود، از دامنه های شمالی ارتفاعات به پایین می وزد. این پدیده در جاهای مختلف فلات واقع در جانب شمال شرقی زاگرس روی می دهد، و با بادهایی که پس از عبور از فراز سوریه و عراق گرمتر شده همراه است ، مانند «گرمیش » در میانه و «گَرمیج » در اردبیل . این وضع بویژه در شیب تند شمالی البرز نگران کننده است ، زیرا این باد گرم (گرمش ، گرمیش ) ممکن است جنگلها را به آتش بکشد یا سبب ذوب ناگهانی برفها و ایجاد سیلاب شود، که به همین دلیل ، آن را «برف خور» نیز می خوانند.

بادهایِ تابستانی . هوا در تابستان ، عموماً به سبب گسترش هوای فشردة نیمه استوایی ، گرم و خشک و ثابت است . پژوهشهای هواشناسی حاکی از افت بسیار منظم فشار هوا از شمال و شمال غربی به طرف مرکز فشار کم در شمال غربی شبه قارة هند است . بدین ترتیب در خوزستان و کرانة خلیج فارس ، باد شمال غربی که «شَمال » خوانده می شود در سراسر فصل گرما می وزد. در مشرق و جنوب شرقی فلات (سیستان ، جنوب خراسان ، کویر لوت )، وزش «باد صد و بیست روزه » از اوایلِ خرداد تا اواخر شهریور نخست فقط در بعدازظهر ولی از اواسط فصل در تمام طول روز و شب با نظمی خارق العاده ادامه دارد. گاه بسیار شدید است ، ولی بندرت از صد یا 120 کیلومتر در ساعت تجاوز می کند و اغلب در حد سی یا چهل کیلومتر در ساعت یا کمتر است . پشته ها («کلوت »ها)ی شبه ویرانه ای که این باد در شنهای نرم جنوب کویر لوت پدید آورده دارای همین جهت شمال -شمال غربی به جنوب -جنوب شرقی است و حکایت از دوام و شدت باد دارد. استفاده از این باد به عنوان منبع انرژی از زمانهای بسیار دور آغاز شده است و سیستان و جنوب خراسان از مراکز مهم استفاده از امکانات آسیای بادی هستند. در وزش ثابت تابستانی ، جریانهای محلی باد یا نسیم که پیوسته از فرا درّه به فرو درّه و بالعکس تغییر می کند، مهم است . از جمله می توان از باد مشهور مَنجیل ، شهری واقع در راه رشت -قزوین در درّة سفیدرود، نام برد. این باد در بعدازظهرهای تابستان از شمال شرقی به طرف جنوب غربی می وزد و غالباً آن قدر شدید است که ، بنا به شهادت بسیاری از مسافران ، عبور از پل بالای رود را خطرناک می سازد. در منطقة تهران ، نسیمی را که از اوایل فروردین به بعد به سوی ارتفاعات می وزد باعث بهتر جوانه زدن گلها می پندارند و به همین دلیل آن را «بادِ گل سرخ » می نامند. تنها منطقه هایی که در معرض وزش ثابت بادهای تابستانی نیست دامنه های شمالی البرز و بخشهای جنوب شرقی افغانستان است که بقایای بادهای موسمی اقیانوس هند بدان می رسد. طوفانهای تابستانی که از این بادهای موسمی ناشی می شود گاهی در جنوب شرقی ایران و حتی در فارس نیز رخ می دهد، ولی بسیار نادر است . معمولاً خلیج فارس و کرانه های جنوب شرقی ایران در تابستان فقط در معرض نسیم دریا از سوی شرق (شرقی ) قرار دارند. این نسیم که بسیار مرطوب است هوا را بسیار سنگین می کند، ولی بارندگی به دنبال ندارد.

بادهای بهاری . هوای متغیر تنها در فاصلة پایان زمستان و آغاز تابستان ، یعنی در ایام بهار، وجود دارد. مراکز محلی هوا با فشار کم ، در این ایام ، در مناطق پستِ فلات ایران و غرب آسیای مرکزی گسترش می یابد و گاه سبب رگبارهای همرفت و گرد و غبار و طوفان شن می شود. در این فصل احتمال وقوع طوفانِ خاک بسیار است . این گردبادها در بعدازظهرها در مناطقی روی می دهد که حرارت آنها متغیر است و به اعتقاد عوام دیو تنوره می کشد. این گونه گردبادها گاه در تابستان نیز رخ می دهد. از سوی دیگر، ایران بندرت دچار بادهای جنوبی گرم و خشک از نوع خمسین می شود که غالباً در بهار، هنگام عبور جبهه ای از هوای کم فشار از دریای مدیترانه ، به کشورهای ساحل آن دریا هجوم می آورد. این وضع گاهی در خوزستان و حتی در بلوچستان رخ می دهد، ولی چون باد از خلیج فارس یا دریای آزاد عبور می کند، همیشه مقداری رطوبت به همراه دارد.

---

منابع :
(17) آثار کلی : احمد حسین عدل ، آب و هوای ایران ، تهران 1339 ش ؛


(18) C. Djavadi, Climats de l'Iran , Paris 1966, 12-16;
(19) E. Ehlers, Iran . Grundzugeeinergeographischen Landeskunde, Darmstadt 1980, 64-68;
(20) H. Ganji, "Climate" in Camb. hist. Iran, I, Cambridge 1968, 217-220;
idem, "The climates of Iran”, Bulletin de la Societe de geographie d'Egypt

2) مطالعات ناحیه ای جنوب شرقی :

(21) G.Stratil-Sauer,"DieSommersturme Sudostirans”, Archive fur Meteologie , Ser. B,4,2 idem "Studien zum Klima der Wuste Lut undihrer Randgebiete”, Sb. Der,Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Math.-nat. Kl ., Abt. 1, 161, 1, 1952, 19-78;


(22) 3) ناحیة بحر خزر: محمد حسن گنجی ، «تغییرات ناگهانی هوای ساحل جنوبی بحر خزر»، مجلة یادگار ، سال 5، ش 4-5 (1327 ش ) ص 148-150؛


(23) M.Bazin, Le Talech.Une region ethnique au nord de l'Iran Institut francais d'iranologie de teheran,Paris 1980, I, 42-44;
(24) J.B. Tholozan, "Sur les vents du nord de la Perse et sur le foehn du Guilan”, Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des sciences 100, 1885, 607-11;


4) باد در فرهنگ عامیانه :

(25) H. Massإ, Croyances et coutumes persanes , Paris 1938, I, 177-79.

/پلانول ( ایرانیکا )/