برکشلی ، مهدی ، محقق در موسیقی نظری و مبانی فیزیکی آن (1291ـ1366 ش ). در خانواده ای مذهبی و اهل علم زاده شد. تحصیلات ابتدایی را در دبستان توفیق گذراند و دورة متوسطه را در 1309 ش در دبیرستان شرف به پایان رساند (برکشلی ، 1367 ش ، ص 36). نخستین معلم موسیقی او اسماعیل زرین فر بود که دو سال و اندی نواختن ویولون (در موسیقی ایرانی ) را به او آموخت (نصیری فر، ج 1، ص 58). در 21 سالگی دورة لیسانسِ رشتة فیزیک و شیمی را در شعبة علمی دارالمعلمین عالی (که بعدها جزو دانشگاه تهران شد) تمام کرد و به تدریس در دبیرستانهای دارالفنون و ثروت پرداخت . در این مدت ، برکشلی به آموختن بُعدِ نظری و عملی موسیقی ، نزد علینقی وزیری ادامه داد و ضمن آشنایی با نظریة جدید او دربارة موسیقی ایرانی ، نواختن ویولون (بیشتر در زمینة موسیقی ایرانی و با پایه ها و مایه هایی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی و کار با ارکستر را فراگرفت . وی تنها کسی بود که از مدرسة خصوصی وزیری (مدرسة عالی موسیقی )، موفق به دریافت دیپلم عالی شد (برکشلی ، همانجا). همچنین در ارکستر «انجمن موسیقی ملی » که روح الله خالقی در 1323 ش تأسیس کرده بود، سمت نوازندة ویولون و آهنگساز داشت (نغمه های زیبا، ص 22). او دورة مقدّماتی ردیف مجلسی موسیقی ایرانی را نیز نزد ابوالحسن صبا آموخت . برکشلی در 1325 ش برای ادامة تحصیل به همراه عده ای به فرانسه اعزام شد. در پاریس علاوه بر مطالعه در مرکز بین المللی مطالعات تعلیم و تربیت ، در رشتة فیزیک دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت و در 37 سالگی با درجة دکتری دولتی علوم فارغ التحصیل شد. همچنین مدتی در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه ( C.N.R.S ) در رشته های تخصصی صداشناسی (آکوستیک ) مشغول به کار شد و در 1332 ش از دانشگاه اِکس مارسی دکتری تخصصی در رشتة علوم آکوستیک اخذ کرد (برکشلی ، همانجا؛ «ناشناخته تر از آنچه بود...»، ص 60). در این مدّت ، به دلیل اشتراک رشته های فیزیک و موسیقی در مبحث اصوات و ارتعاشات ، به شناخت مختصات فیزیکی گامها و دیگر جنبه های علمی موسیقی همت گماشت . همچنین دربارة تاریخ و ویژگیهای موسیقی سنتی ایران و آثار موسیقیدانان قدیم ایرانی به تحقیق و تألیف پرداخت . وی دانسته های خود را در زمینة «ردیف » موسیقی در سی صفحة گرامافون (78 دور) در صداخانة ملّیِ پاریس ، ضبط کرد (برکشلی ، 1355 ش ، ص 144؛ همو، 1342ـ1343 ش ، ج 1، ص 897). این صفحه ها در ایران موجود نیست . پس از بازگشت به ایران ، در 1333 ش بازرس تعلیماتی وزارت فرهنگ (بعدها وزارت آموزش و پرورش ) شد و برای توسعة ادارة کل هنرهای زیبا طرحهایی چون تأسیس سازمان فولکلور و صداخانة ملی و تأسیس دورة عالی موسیقی شناسی در هنرستان عالی موسیقی ملّی ارائه داد. چندی بعد، در دانشکدة علوم دانشگاه تهران به تدریس در شاخه های مختلف رشتة فیزیک پرداخت . وی در اوایل دهة 1350 ش به سمت مدیریت گروه فیزیک دانشکدة علوم منصوب شد (همو، 1367 ش ، ص 36). فعالیتهای دیگر او در این دوره ، علاوه بر تدریس در دانشگاهها و دانشکده های مختلف ، بدین قرار بود : عضویت گهگاه در امور اداری موسیقی رادیو و ادارة هنرهای زیبا؛ عضویت و ایراد سخنرانی در گردهم آییهای مختلف داخلی و خارجی (نصیری فر، ج 2، ص 190)؛ نظارت بر کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر (همان ، ج 2، ص 359)؛ تأسیس گروه موسیقی و گروه تئاتر در دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران ؛ تأسیس «انستیتوی تحقیقات موسیقی شناسی » در فرهنگستان ادب و هنر؛ تأسیس کمیتة ملی موسیقی یونسکو؛ ریاست کمیسیون ملی یونسکو در ایران و نیز ریاست انجمن فیزیک ایران ؛ معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ؛ عضویت در مجمع بین المللی انجمن آکوستیک دانان آمریکا؛ و عضویت در انجمن آکوستیک گت گاتِ آمریکا و سازمان بین المللی هنر فولکلور (وابسته به یونسکو).از برکشلی بیش از چهل مقاله در زمینه های صداشناسی ، موسیقی و آموزش علوم شامل 23 مقاله به زبانهای انگلیسی و فرانسه و بیش از بیست مقاله به فارسی ، یازده عنوان تألیف در زمینة فیزیک ، مکانیک ، پرتونگاری (رادیوگرافی ) و موسیقی و چهار عنوان ترجمه و شرح متون کهن راجع به موسیقی (منتشر ناشده ) برجای مانده است ( رجوع کنید به «ناشناخته تر از آنچه بود...»، ص 60ـ61).

آنچه برکشلی را در میان موسیقیدانان قبل و بعد از او متمایز می کند، تسلط او بر مبانیِ علمی غیرموسیقایی همانند فیزیک و آکوستیک است . وی در نتیجة این تواناییها و به کارگیری روشهای علمی ، به مقدمات جامعی از اصول اولیة جمال شناسی موسیقی سنتی (ردیف ) دست یافت که جسته گریخته در آثار او منعکس شده است . محور اصلی تحقیقات وی برمبنای شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبتهای فواصل مخصوص موسیقی ایرانی است که در کتاب مهم او گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی مشهود است . این کتاب ، حاصل بیش از دو سال پژوهش در آزمایشگاه دانشکدة فیزیک دانشگاه تهران است که در دورة تحصیل برکشلی در «دارالمعلمین عالی » زیرنظر دکتر محمود حسابی * انجام شد. منظور از این آزمایشها، حلّاختلاف علینقی وزیری و مهدیقلی هدایت بر سر تعیین فواصل در موسیقی ایرانی بود که به عقیدة مهدیقلی هدایت ، برپایة ثلث پرده ـ مطابق نظریات فارابی و صفی الدین اُرمَوی ـ بنا شده است ، در حالی که علینقی وزیری طبق گام موسیقی اروپایی (گام باخ یا گام معتدل ) که دوازده نیم پرده است ، فواصل موسیقی ایرانی را 24 ربع پردة مساوی می دانست که ابداع خود وی بود. پژوهشهای برکشلی نادرستی نظریة وزیری را ثابت کرد («استاد دکتر محمود حسابی ...»، ص 11). شرح دقیقتر نتایج پژوهشهای او به انضمام الحاق اصولی مقدماتی از جمال شناسی موسیقی سنتی قدیم (ردیف ) دو سال پس از مرگش انتشار یافت (کیانی ، ص 38ـ42، 151ـ190به اعتقاد برکشلی ، ایران بویژه در دورة اسلامی خاستگاه اصلی موسیقی شرق بوده و گامِ موسیقی شرقی برپایة پرده بندی تنبور خراسان است که فارابی آن را مفصلاً تشریح (برکشلی ، 1357 ش ، ص 60ـ75) و صفی الدین ارموی تثبیت کرده است (همو، 1366 ش ، ص 47). برکشلی همچنین ثابت کرد که فارابی هشتصد سال قبل از یوهان سباستیان باخ ، نظریة تعدیلِ مساویِ فواصل گام را پیشنهاد کرده بوده است ، و این تأکید بر تقدّم ، به معنای تأکید بر تجویز این نظریه برای موسیقی شرقی است (همو، 1357 ش ، ص 154ـ158)؛ چرا که در عین حال ، وی از فارابی نقل می کند که توافق صداها و ملایمت ابعاد که براحساس طبیعی استوار است باید پایه و اساس گرفته شود نه عوامل مصنوعی ، و این بحث در قضیة کاربرد نسبت معروفِ256243 که اصطلاحاً بقیه نامیده می شود، به نتیجه رسیده است (همو، 1366 ش ، ص 47ـ48). این نظریه در حقیقت مؤیّد نظریة هلمهولتس (فیزیکدان آلمانی ) در پژوهشِ فواصل گام طبیعی است و نشان می دهد که ایرانیان از دیرباز به فواصل گام طبیعی آشنایی کامل داشته اند و در تبیین مبانی نظری و اجرای عملی ، از آن انحراف حاصل نمی کرده اند (کیانی ، ص 187). حاکمیت این موضوع در موسیقی سنتی ایران که وابسته به بخش فرهنگ رسمی ـ غیربومیِ برخاسته از تمدن ـ شهرهای بزرگ ایران است ، تا حدود هفتاد سال پیش برقرار بود؛ تا اینکه ورود و حاکمیت نظریه های جدید، که برخاسته و تقلیدی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی بود، مسائل جدیدی پیش آورد. با این حال ، هنوز در بیشتر نقاطی که موسیقی مقامی ایران به صورت دست نخورده اجرا می شود، بخصوص منطقة خراسان ، این اصول قابل حس و سنجش است .

برکشلی به زبان و مظاهر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی علاقة خاصّی داشت و تحت تأثیر استادش ، محمود حسابی ، به واژه یابی و واژه سازیهای علمی با بهره گیری از مشتقاتِ ابداعی زبان فارسی ـ به شیوة فرهنگستان ـ توجه می کرد. پیشنهاد نامگذاری گام تعدیل مساوی نیم پرده ها به نام فارابی ، انتخاب نامهای «فار» و «فاراب » برای واحد سنجش لگاریتمی موسیقی (معرف نسبتی برابر 00209ر0 لگاریتم که پیشنهاد فارابی بوده است ؛ برکشلی ، 1357 ش ، ص 195ـ196) که در 25 اسفند 1353 به تصویب انجمن فیزیک ایران رسید، نمونه هایی از این امر است (همو، 1366 ش ، ص 48؛ همو، 1357 ش ، ص 196(

سرانجام برکشلی در صبحگاه 29 دی 1366 درگذشت و در قبرستان امامزاده عبداللّه رِی به خاک سپرده شد.

---

منابع :
(1) «استاد دکتر محمود حسابی : رهگشای فیزیک نوین در ایران »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 7 (مهر 1366)؛
(2) مهدی برکشلی ، اندیشه های علمی فارابی دربارة موسیقی ، تهران 1357 ش ؛
(3) همو، «فرهنگ و تمدن : حقایق متمایز»، کیهان فرهنگی ، سال 5، ش 10، (دی 1367)؛
(4) همو، گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی ، تهران 1355 ش ؛
(5) همو، «موسیقی »، در ایرانشهر ، تهران 1342ـ1343 ش ؛
(6) همو، «نفوذ علوم و هنرهای اسلامی بر فرهنگ غرب »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 12 (اسفند 1366)؛
(7) مجید کیانی ، هفت دستگاه موسیقی ایران ، تهران 1368 ش ؛
(8) لارنس کینزلر، آر. فرای آستین ، مبانی آکوستیک ، ترجمة ضیاءالدین اسمعیل بیگی و مهدی برکشلی ، تهران 1364 ش ؛
(9) «ناشناخته تر از آنچه بود : مرحوم دکتر مهدی برکشلی »، کیهان فرهنگی ، سال 4، ش 11 (بهمن 1366)؛
(10) حبیب اله نصیری فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران ، تهران 1369ـ1371 ش ؛
(11) نغمه های زیبا : دومین نشریة انجمن موسیقی ملی ، تهران 1323 ش .

/ سیدعلیرضا میرعلی نقی /