responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1005

 

بَرقی ، ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد، محدّث ، مورّخ و مؤلف ، امامی قرن سوم . او نامدارترین دانشمند خاندان برقی است . جدّ این خاندان در کوفه بوده و سپس به قم مهاجرت کرده است . تاریخ دقیق ولادت احمد برقی معلوم نیست ولی با توجّه به ندرت یا قلّتِ روایاتِ بیواسطة او از ابن ابی عُمَیر (متوفی 217) و بزنطی (متوفی 221) و کثرتِ روایاتش از ابن فضّال و ابن محبوب (هر دو متوفی 224) می توان ولادت وی را پس از 200 دانست . ظاهراً روایات او از حَمّادبن عیسی و صَفوان بن یحیی ، که در برخی احادیث بدون واسطه اند، با واسطه ای مانند پدرش بوده است (برای احادیث رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 42، ج 6، ص 531؛ برقی ، 1331 ش ، ص 608؛ و برای اسناد برقی در کتب اربعه رجوع کنید به خوئی ، ج 2، ص 390ـ415، 591 ـ 593، 628ـ 649، ج 16، ص 354ـ369).

علمای رجال ، برقی را از اصحاب امام جواد و امام هادی علیهماالسّلام دانسته اند (طوسی ، رجال ، ص 398، 410؛ برقی ، 1342 ش ، ص 57، 59)، ولی روایت او از این دو امام در اسناد موجود به چشم نمی خورد، تنها در روایتی آمده است که وی به عسکر (= سامرّا) سفر کرده و در آنجا پیکی از جانب «رجل » نزدش آمده است . قرائن نشان می دهد که مراد از «رجل » امام هادی علیه السّلام است (کشّی ، ش 1053 ، طوسی ، الغیبة ، ص 258).

برقی نزد دانشمندان بسیاری درس آموخت و از آنان روایت کرد. جز دانشمندان پیشین ، وی از راویان کوفی چون اسماعیل بن مِهران ، حسن بن علی وَشّاء، عبدالرحمان بن حَمّاد، عثمان بن عیسی ، علی بن اَسباط ، عَمروبن عثمان و محمدبن عبدالحمید عَطّار بسیار روایت کرده که نشان می دهد عمدة تحصیلات وی در کوفه بوده است . روایت فراوان برقی از محدّثان بغدادی ، مانند داودبن قاسم بغدادی و محمدبن عیسی عُبَیدی و یعقوب بن یزید، می رساند که وی ـ احتمالاً همزمان با سفر سامرّا ـ به بغداد نیز سفر کرده است . بعلاوه ، در مشایخ او افرادی از اماکن مختلف مانند قم ، ری ، همدان ، اصفهان ، کاشان ، قزوین ، واسط ، نهاوند، رامِشک ، بصره ، دیلم ، جرجان ، جبل ، جاموران و حرّان به چشم می خورد که معلوم نیست برقی در چه شهری با آنها دیدار کرده است . او از نزدیک به دویست نفر نقل حدیث ، و کتابهای بیش از صد نفر را روایت کرده که برخی چون حسین بن سعید خود دهها کتاب داشته اند (برای فهرست مشایخ برقی رجوع کنید به خوئی ، ج 2، ص 31ـ32، 226ـ227، 266ـ267).

علمای رجال ، برقی را به وثاقت و اعتماد ستوده اند (نجاشی ، ش 182؛ طوسی ، الفهرست ، ص 44، ص 200؛ علاّ مة حلّی ، ص 14؛ قهپائی ، ج 1، ص 138). با اینهمه ، در میان مشایخ معروفِ او راویان تضعیف شده ای چون احمدبن محمد سیّاری ، بکربن صالح ، حسین بن علی بن ابی عثمان ، محمدبن حسن بن شَمّون و محمدبن علی کوفی ابوسمینه دیده می شوند. روایت وی از ضعفا و اعتمادش بر احادیث مرسل موجب شد که علمای معاصرش در قم بر وی خرده گیرند. احمدبن محمدبن عیسی ، رئیس قمیان ، به علت نامعلومی وی را از قم تبعید کرد، ولی پس از مدتی او را به قم بازگرداند و از وی پوزش خواست و حتی در تشییع جنازة برقی پابرهنه و بدون عمامه حاضر شد تا رفتار پیشین را جبران کند (علاّ مة حلی ، همانجا؛ ابن داود حلّی ، ص 229). به هر حال ، در وثاقت و مقام علمی برقی نمی توان تردید کرد. وی علاوه بر حدیث ، در تاریخ و جغرافیا و ادب و شعر خبره بوده است . مسعودی در مقدّمة مروج الذهب (ج 1، ص 13) او را از مؤلّفان کتب تاریخی دانسته و مؤلّف تاریخ قم نکات جغرافیایی مربوط به شهر قم و وجه تسمیة آن را از او نقل کرده است (قمی ، ص 20ـ22، 25ـ26).

برقی کتابهای بسیاری نگاشت که مهمترین آنها، محاسن ، مرجع دانشمندان بوده است (ابن بابویه ، 1401، ج 1، ص 5). فهرستِ عناوین مباحث محاسن با تفاوتهایی ، در رجال نجاشی (همانجا) و الفهرست شیخ طوسی (ص 44ـ45) و به نقل از آنها در معالم العلماء (ص 11ـ12) و معجم الادباء (ج 4، ص 133ـ135) آمده است . از اجزای محاسن تنها یازده باب (=کتاب ) باقی مانده که رساله هایی است مشتمل بر احادیثی با مضامین کلامی ، اعتقادی ، اخلاقی ، اجتماعی و مطالب دیگر. با توجّه به فقدان بیشتر اجزای کتاب ، نمی توان دقیقاً از محتوای آن آگاه شد، ولی با توجه به نام و محتوای اجزای باقیماندة محاسن و گرایش غالبِ آن روزگار قم ، می توان گفت که بیشتر آنها کتب حدیثی در موضوعاتِ گوناگون بوده است . وجود عناوین رجال شناسی چون «طبقات الرجال » و عناوین تاریخی مانند «اخبار الامم »، «تاریخ »، «انساب » و «مغازی النّبی » در این مجموعه و تنوّع موجود در اسامیِ دیگر بابهای آن از جمله : «الشّعر و الشّعرا»، «النّحو»، «النّجوم »، «البُلدان و المساحه »، «الازاهیر» (شکوفه ها)، «افانین » (هنرها)، «الحِیَل »، «الطِیَره » و جز اینها، شکل دایرة المعارف گونة آن را نمایان می سازد.

تعداد کتابهای محاسن را شیخ طوسی ( الفهرست ، همانجا) 98 و نجاشی (همانجا) نود ذکر کرده اند که ، با حذف عناوین مشترک ، بر روی هم حدود 120 کتاب است . ابن ندیم (ص 276ـ277) تعداد آن را هفتاد و چند کتاب ، و به نقلی هشتاد کتاب ، ذکر کرده و سپس نام 42 کتاب را که نزد ابن هَمام بوده آورده است . مشابهتِ ترتیب این نامها با ترتیب موجود در رجال نجاشی ممکن است از ترتیب اصلی این مجموعه ناشی شده باشد. البته نام این آثار در کتاب ابن ندیم به اشتباه در ذیل ترجمة محمدبن خالد برقی * آمده است .

با وجود تصریح شیخ طوسی و نجاشی به اینکه تألیفات برقی منحصر به محاسن نبوده است ، نمی توان آثار برقی را، جز کتابهای محاسن ، به یقین شناسایی کرد. بعلاوه ، بدرستی معلوم نیست که آیا هیچیک از کتابهای نام برده شده در فهرستِ محاسن کتاب مستقلی نیز بوده است یا خیر.

جز اجزائی از محاسن ، کتابی به نام رجال برقی نیز در دست است که برخی آن را به محمدبن خالد و بیشتر به احمدبن محمدبن خالد نسبت داده اند و به نام او نیز چاپ شده است . هر چند در اجزای محاسن نامهایی چون «الرّجال »، «الطّبقات » و «طبقات الرّجال » دیده می شود، قرائنی چند نشان می دهد که این کتاب بعدها تألیف شده و نوشتة علی بن احمدبن عبدالله از نوادگان برقی یا، به احتمال بیشتر، نوشتة پدر وی احمدبن عبدالله ، نوة برقی ، است که به سبب تشابه اسمی وی با نام جدش به برقی نسبت داده شده است ( رجوع کنید به تستری ، ج 1، ص 45؛ شبیری ، ج 2، ص 158ـ159؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). اگر تعبیر ابن ندیم (ص 276) دربارة رجال برقی (فیه ذکرُمَنْ رَوی ' عن امیرالمؤمنین علیه السّلام ) درست باشد، ممکن است این باب از رجال موجود از برقی باشد و نوة او آن را تکمیل کرده باشد، همچنانکه علاّ مة حلّی (ص 191ـ195) فقط در باب اصحاب امیرالمؤمنین علیه السّلام از رجال برقی نقل می کند.

احمد برقی در آثار حدیثی جایگاه ویژه ای دارد. در کتاب کافی و سایر کتب اربعه و کتب صدوق و دیگر محدثان احادیث او بسیار است . کلینی به توسط «عدّة من اصحابنا» از وی روایت می کند که عبارت اند از: علی بن ابراهیم ؛ علی بن محمدبن عبداللّه ، نوة دختری او؛ احمدبن عبداللّه ، نوة پسری او؛ و علی بن حسن (علاّ مة حلّی ، ص 272؛ تستری ، ج 1، ص 591). از دیگر شاگردان وی عبداللّه بن جعفر حِمَیری ، سعدبن عبداللّه ، محمدبن یحیی عطّار، محمدبن حسن صفّار، علی بن حسین سعدآبادی را می توان نام برد (برای اطلاعات بیشتر دربارة شاگردان او رجوع کنید به خوئی ، ج 2، ص 32، 227، 267). شیخ طوسی در الفهرست حدود هشتاد شرح حال مؤلفان شیعه از برقی را به واسطة محمدبن جعفربن بُطّه نقل کرده است . نجاشی (ش 242، 683، 947)، برخی از شاگردان وی را در زمینه های غیر دینی نام برده و می نویسد که اسماعیل بن عبدالله نزد او رسوم کتابت آموخته است . ابن غضائری وفات برقی را در 274 و علی بن محمد ماجیلویه نواده و شاگردش وفات او را در 280 ذکر کرده که درست تر است (همان ، ش 182).

جز پدر و برادران و برادرزادة برقی که از راویان حدیث بوده اند ( رجوع کنید به برقی * ، محمدبن خالد)، یکی دیگر از دانشمندان این خاندان احمدبن عبدالله بن احمدبن ابی عبدالله برقی ، نوة پسری برقی است که فرزندش علی (استادِ صدوق ) و کلینی از او روایت می کنند. حسن بن حمزة علوی طبری نیز از او روایت کرده است (خوئی ، ج 2، ص 135؛ ابن بابویه ، 1363 ش ، ص 655؛ مفید، ص 33، 317 ؛ نجاشی ، ش 898). شیخ طوسی ( الفهرست ، ص 46) وی را به اشتباه نوة دختریِ برقی معرّفی کرده است (تستری ، همانجا). غضائری (ص 189) به نقل از حسن بن حمزة علوی ، مطلبی رجالی از برقی نقل کرده که آشناییِ وی را با علم رجال می رساند. یاقوت ( معجم الادباء ، ج 3، ص 102ـ103) ذیل عنوان احمدبن عبدالله ، به نقل از « تاریخ اصفهان » حمزة اصفهانی ، وی را از رستاق برق رود و از راویان لغت و شعر در قم شمرده و از توطّن برادرزادة وی ابوعبدالله برقی در اصفهان سخن گفته است ؛ ولی در معجم البلدان (ج 1، ص 575) ابوعبدالله برقی را خواهرزادة احمدبن عبدالله برقی دانسته است . معلوم نیست که این دو نفر کیستند، تنها می توان گفت که از خویشاوندان احمد برقی بوده اند؛ هرچند محتمل است که احمدبن عبدالله تصحیف احمدبن ابی عبدالله بوده و مراد همان برقی معروف باشد. یکی دیگر از علمای خاندان برقی علی بن احمدبن عبدالله بن احمدبن ابی عبدالله برقی است . وی استادِ صدوق بوده و به واسطة پدرش و علی بن محمد ماجیلویه از احمدبن ابی عبدالله برقی نقل حدیث می کند (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه ، 1357 ش ، ص 99، 103؛ همو، 1317، ص 152، 240).


منابع :
(1) ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ( تاریخ مقدمه 1357 ش ) ؛
(2) همو، عیون اخبارالرضا ، چاپ عبدالغفار نجم الدوله ، تهران 1317؛
(3) همو، کمال الدین ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363 ش ؛
(4) همو، من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(5) ابن داود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(6) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، نجف 1380/1961؛
(7) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛
(8) احمدبن محمد برقی ، رجال ، چاپ محدث ارموی ، تهران 1342 ش ؛
(9) همو، کتاب المحاسن ، چاپ محدث ارموی ، قم ( تاریخ مقدمه 1331 ش ) ؛
(10) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، ج 1، قم 1410؛
(11) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(12) محمدجواد شبیری ، «ارتباط رجال شیخ و رجال برقی »، در مجموعة آثار سومین کنگرة جهانی حضرت رضا علیه السلام ، مشهد 1370 ش ؛
(13) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380؛
(14) همو، الفهرست ، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم ، نجف 1380؛
(15) همو، کتاب الغیبة ، تهران ( تاریخ مقدمه 1398 ) ؛
(16) حسن بن یوسف علاّمه حِلّی ، رجال العلاّ مة الحِلّی ، نجف 1381/1961، چاپ افست قم 1402؛
(17) حسین بن عبیدالله غضائری ، تکمله رساله ابوغالب زُراری ، قم 1411؛
(18) حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران 1361 ش ؛
(19) عنایة الله قهپائی ، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(20) محمدبن عمر کشّی ، اختیار معرفة الرجال ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(21) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛
علی بن حسین مسعودی ، مروج

(22) الذهب و معادالجوهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1384ـ 1385/1964ـ 1965؛
(23) محمدبن محمد مفید، کتاب الامالی ، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری ، قم 1403؛
(24) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(25) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(26) همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ محمد جواد شبیری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1005
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست