بَرقَه ، نامی که نویسندگان عرب به شهر مَرج کنونی ، و نیز ناحیه ای که این شهر در آن قرار دارد، یعنی سیرنائیک ، داده اند. شبه جزیرة وسیع افریقایی است میان خلیجهای بُمبَه و سِرت بزرگ ، که مَرمَریک در مشرق آن و صحرای شرقی لیبی در جنوب آن واقع شده است . این شبه جزیره از دو فلات با ارتفاع زیاد و متوسط تشکیل شده است ؛ فلات مرتفع ، جبل اخضر (کوهستان سبز) است که با ارتفاعی بین پانصد تا کمی بیش از ششصد متر آغاز می شود و در جنوب به خرابه های سیرِن به ارتفاع 868 متر ختم می شود. فلات کم ارتفاعتر، با ارتفاعی بین 250تا چهارصد متر، بر جلگة ساحلی بِنغازی مشرف است و مرج با ارتفاع 285 متر در آن قرار گرفته است . این فلاتها با شیب ملایمی به سوی جنوب ادامه می یابند و جای خود را به دشتهای آبرفتی پست می دهند و به صورت پلکانهایی به ساحل دریا می رسند.

وجود دریا و ارتفاع باعث شده است که شبه جزیرة سیرنائیک چون اراضی کویری مجاورش بیابانی نباشد؛ در تابستان درجة دمای آن متوسط و میزان بارندگیش نسبتاً بالاست . به سمت مشرق ، از میزان بارندگی کاسته می شود، و به سمت جنوب شرقی و جنوب ، این کاهش سرعت می یابد. وادیهایی که در صحرا پیش رفته اند، فقط پس از شدیدترین بارندگیها دارای آب می شوند. از میان شاخابهای مدیترانه ای ، تنها وادی دِرنَه جریان آب دائمی دارد. جبل اخضر هنوز در جنوب مرج و سیرن جنگلهای سرو، بلوط ، کاج و عرعر و خصوصاً جنگل پست و بوته زاری از درختان مصطکی و زیتون وحشی دارد که مساحت مجموع آنها بالغ بر 000 ، 110 هکتار می شود. در 55 کیلومتری جنوب شرقی بنغازی و شصت کیلومتری جنوب دِرنَه ، صحرا با مراتع ناچیز و خاکهای سبک شروع می شود.

سیرنائیک همراه با پنج شهری که در فاصلة قرنهای هفتم و پنجم ق . م بنیاد گذارده شده ، تنها تحت الحمایة افریقایی یونانیان بود. از آن میان سیرِن ، با بندرش آپولونیا (مَرسا سوسَه ) که در موضع مناسبی در دل جبل اخضر جای گرفته ، قبل از همه به وجود آمده بود، و شهرهای دیگر عبارت بود از: برقه (مَرج )، اوهِسپریدیس (بنغازی ) و تُشیرا (تکره ). سیرنائیک (بَرقه ) سپس به مصر دورة بطالِسه منضم شد؛ و این مصادف با زمانی



است که شهرهای پتولمائیس (دِرنه ) ایجاد می شد. سیرنائیک با تبدیل شدن به ایالتی رومی ، دستخوش ناآرامیهای فراوانی گردید و آبادانی چندانی به خود ندید، و از قرن چهارم تا هفتم میلادی ، قسمتی از قلمرو روم شرقی بود.

سیرنائیک پس از دو اردوکشی به فرماندهی عمروبن عاص ، در سال 22، به اشغال اعراب (مسلمانان ) درآمد، و از آن پس معبر اردوهایی بود که کم کم به مغرب رسیدند و آنجا را فتح کردند. بدینگونه ، یا از طریق فرورفتگیهای جنوبی و واحه هایی چون اَوجیلَه و یا از کنار انحرافات جلگه های شمالی ، بزرگراهی برای عبور و مرور نظامی و تجاری از مصر به سوی غرب شد. قبایل بربر لَواته ، هَواره و اَورِغه با نژاد عرب درآمیختند و به دامداری پرداختند، و این امر به زیان کشاورزی گسترش یافت ، و برقه تنها مرکز مهم باقی ماند. این منطقة متصل به مصر نیز، همچون مصر، به نوبة خود زیر سلطة دمشق ، بغداد و سپس فاطمیان قرار گرفت . در قرن پنجم ، معبر ( طوایف ) بنوهِلال و بنوسلیم بود که به سوی مغرب می رفتند. در زمان ابن خلدون (قرن هشتم ) ( طایفة ) عَزَّه در برقه می زیستند که با غلبة دولت صنهاجه موطن ایشان ویران شده بود و معاش آنها از کشاورزی بود (ج 5، ص 83). برقه نیز همچون مصر در قرن دهم ، به اشغال ترکها در آمد، ولی بیشتر تحت فرمانِ صوری تا واقعی حکام طرابلس بود؛ از 1123 تا 1251 نیز به حاکمیت سلسلة بنی قره مان در آمد. از آن پس ، برقه از میان رفت و از اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم ، سیرنائیک (با نام اروپایی ) پدید آمد که جز واحه های جنوبی ، فقط دو مرکز کوچک داشت (که آن دو نیز بر اثر مهاجرت خارجیها بدانجا موجودیت یافته بود): بنغازی ، جانشین اوهسپریدیسِ باستانی ، که در اواخر قرن نهم با مهاجرت اهالی طرابلس به وجود آمده بود؛ دِرنه ، که کمی پیشتر، اندلسیها آن را بر روی دارنیس قدیم بنا کرده بودند، و اندک پیشرفت آن مدیون بیگ محمد بود که شبکة آبیاری آنجا را در قرن یازدهم سر و سامان داد. مرج در 1256/1840، از قلعه ای که ترکها در محل شهر برقه ساخته بودند، نشأت گرفت . سیرنائیک در نیمة دوم قرن سیزدهم /نوزدهم عملاً زیر نفوذ انجمن اخوت سَنوسیه رفت . در 1315/1897، مسلمانان کرت که از برابر یونانیان فاتح می گریختند، شهر کوچک مَرسا سوسه را بر خرابه های آپولونیا بنا کردند.

در 1330/1911 وقتی ایتالیاییها وارد بنغازی و طرابلس شدند، گذشته از این مراکز شهری محقر، با سرزمینی کاملاً بدوی مواجه شدند که غیر از واحه ها، حتی یک دهکده در آن دیده نمی شد و همة ساکنان آن چوپانان چادرنشین بودند. قبایل آن مرکب از دو گروه اصلیِ مُرابطین و سَعادی بودند که هر کدام به طوایف اصلی و فرعی چندی تقسیم شده اند. خارج از مراکز شهرها همة سکنه مسلمان سنی مالکی بودند و همه به گویشهای مغربیِ زبان عربی سخن می گفتند، جز ساکنان اَوجیله در جنوب که به زبان بربری تکلم می کردند.

ایتالیاییها پس از مقاومت سخت بادیه نشینان و سَنوسیه ، در نیمة دوم 1310 ش / پایان 1931، بر تمام سیرنائیک و پیرامونش استیلا یافتند و کوشش زیادی برای مستعمره کردن آنجا به کار بردند؛ اولین مهاجرنشینها در جلگة بنغازی و

پیرامون مرج مستقر شدند و در سالهای 1313 ش /1934 تا 1318 ش / 1939 براثر کوشش ایتالیاییها تعدادی دهکدة مهاجرنشین در جبل اخضر ایجاد شد، و آنجا در 1318 ش / 1939، همراه با بقیة خاک لیبی ، جزو خاک ایتالیا شد. ایتالیاییها در سیرنائیک چند اقدام عمرانی کردند، از جمله کشیدن راه آهن بنغازی به مرج ، احداث شبکة جاده ها، بنادر و مراکز آموزشی و بیمارستانی و... در اثنای جنگ جهانی دوم ، در 1321 ش / 1942، ایتالیاییها سیرنائیک را ترک کردند و آنجا تحت ادارة نظامی انگلیس قرار گرفت . آنان ادریس ، پیشوای سنوسیه ، را در رأس امیرنشین سیرنائیک نهادند و به او کمک کردند که به سلطنت ایالات متحدة لیبی ، متشکل از سیرنائیک و تریپولی و فِزّان ، دست یابد.

امروزه سیرنائیک که واحه های کُفره را در بر می گیرد، 400 ، 855 کیلومتر مربع وسعت دارد (مساحت کل لیبی 500 ، 759 ، 1 کیلومتر مربع ) اما جمعیت آن به نسبت کم است .

---

منابع :
(1) ( ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370 ش ) ؛
(2) نقولا زیاده ، برقه ، بیروت 1950؛


(3) E. de Agostini, Le popolazioni della Cirenaica , Tripoli 1925;
(4) F.Chamoux, Cyrةne sous la monarchie des Battiades , Paris 1952;
(5) W. B. Fisher and K. Walton, "The Aberdeen University expedition to Cyrenaica in 1951", Scottish geogr. mag ., (1952-1953);
(6) G. Narducci, Storia della colonizzazione della Cirenaica , Milan 1942;
(7) P. Romanelli, La Cirenaica romano , Rome 1943;


(8) نیز رجوع کنید به EI 2 , s.v. "L ¦  biya ¦ ".

/ ژ. دبوا ، تلخیص از ( د. اسلام ) /