در صورت نخست تمسك به عام در شبهه مصداقى را صحيح ندانسته‌اند. برخى اين تفصيل را نپسنديده و تفصيل ديگرى داده‌اند كه در اين مختصر نمى‌گنجد.(2)

شبهه مفهومى

شُبهه مفهومى: ابهام و ترديد در مفهوم يك لفظ.

شبهه مفهومى، مقابل شبهه مصداقى(--> شبهه مصداقى)عبارت است از شك و ترديد در مفهوم لفظى به لحاظ شمول و عدم شمول آن، مانند آنكه شك كنيم معناى لفظ «صعيد» در آيه تيمم،(1)آيا خصوص خاك است يا آنچه از زمين به شمار مى‌رود؛ اعم از خاك، سنگ، معدن و مانند آن. از عنوان ياد شده در اصول فقه، بحث عام و خاص سخن گفته‌اند.

اصوليان در عام و خاص بحثى مطرح كرده‌اند كه چنانچه خاص به لحاظ مفهوم مجمل باشد آيا اجمال آن به عام نيز سرايت مى‌كند و در نتيجه تمسك به اصل عموم براى داخل كردن فرد مشكوك در حكم عام صحيح نيست يا سرايت نمى‌كند و با تمسك به اصل عموم، فرد مشكوك محكوم به حكم عام خواهد بود؟

شبهه مفهومى يا ميان اقل و اكثر(--> اقل و اكثر)است و يا ميان متباينين و در هر دو صورت، خاص يا متصل است يا منفصل. بنابر اين، چهار صورت پيدا مى‌كند.

چنانچه خاص متصل باشد؛ خواه دوران بين اقل و اكثر باشد يا متباينين، اجمال خاص به عام سرايت مى‌كند و در نتيجه تمسك به عموم براى داخل كردن فرد مشكوك در حكم آن صحيح نيست؛ اقل و اكثر، مانند آنكه گفته شود آب كر پاك است، مگر آنكه اوصاف آن تغيير كرده باشد و در مفهوم تغيير شك كنيم كه مراد، تغيير حسّى است يا اعم از آن و تقديرى، و متباينين، مانند آنكه گفته شود: حسن ظن داشته باشيد مگر به زيد و زيد مردد ميان دو نفر باشد.

• (1)؛
• (2)أجود التقريرات 2/ 342 ـ 349 ؛ أصول الفقه 1/ 140 ـ 142 ؛ أصول الإستنباط/ 142 .