در اينكه مراد از دلوك چيست، لغويان و مفسران بين سه قول اختلاف نظر دارند: زوال خورشيد؛ از زوال تا غروب خورشيد و غروب؛ ليكن بنا به تصريح جمعى از لغويان و نيز روايات صحيح از ائمه عليهم السّلام، مراد از دلوك، زوال خورشيد است(2)( --> زوال).

دليل: مستند حكم شرعى.

دليل عبارت است از آنچه كه براى اثبات حكم شرعى به آن استدلال مى‌شود.

دليل (حجت) در اصطلاح اصوليان به دو معنا آمده است: يكى اماره( --> اماره)كه دليلى ظنّى، اما معتبر است، مانند خبر واحد( --> خبر واحد)در برابر اصل عملى( --> اصل عملى)و ديگرى قياس (قضيه) مركب از صغرى و كبرى. از آن در اصول فقه سخن گفته‌اند.

اقسام:براى دليل تقسيماتى ذكر شده است، از جمله:

1. نقلى و عقلى:دليل به معناى قياس مركب از صغرى و كبرى يا نقلى است و يا عقلى.

دليل نقلى:دليل نقلى (شرعى) به دليلى گفته مى‌شود كه كبراى آن برگرفته از كلام شارع باشد، خواه صغراى آن نيز شرعى باشد، مانند آنكه درباره آب مشكوك الطهاره گفته مى‌شود: آبى كه طهارتش مشكوك است شرعاً پاك مى‌باشد و هر آب پاكى نوشيدنش جايز است؛ پس نوشيدن اين آب مشكوك جايز است. و يا غيرشرعىباشد، مانند اين دليل كه: اين مايع شراب است و هر شرابى حرام است، پس اين مايع حرام است. در اين دليل، كبرى، شرعى است؛ ليكن صغرى امرى وجدانى است.

دليل عقلى:دليل عقلى دو قسم است: مستقل و غير مستقل. قسم نخست، دليلى است كه صغرى و كبراى آن، هر دو عقلى باشند، و قسم دوم، دليلى است كه تنها كبراى آن عقلى باشد(1)( --> عقل).

2. دليل اجتهادى و فقاهتى:دليل به لحاظ اينكه مدلول آن حكم واقعى( --> حكم واقعى)يا حكم ظاهرى( --> حكم

• (1)اصول الفقه 2/ 263 ـ 264 ؛ اصطلاحات الاصول/ 134 ـ 135
• (2)الحبل المتين/ 132 ؛ جواهر الكلام 7/ 97 و 124 ؛ كتاب الخلل فى الصلاة/ 89 .