كلامش خبر مى‌دهد نه از مضمون آن ـ مشمول حكم حرمت است، مانند اين سخن كه زيد خاكسترش زياد است، كه كنايه از سخاوت وى مى‌باشد. در صورت سخى نبودن زيد و عدم تأويل ديگر براى اين سخن، اين نوع سخن كنايى نيز حرام و مصداق كذب است.(4)البته در مبالغه، اگر ملاك مبالغه (وجه شبه و مانند آن) وجود داشته باشد و مبالغه تنها در نحوه اداى آن باشد، از موضوع كذب خارج است.(5)

نيز در حرمت دروغ، فرقى بين جدّى و شوخى بودن آن نيست. بنابر اين، اگر كسى به شوخى از آمدن مسافرى كه مخاطب در انتظار او است، خبر دهد تا وى فريب خورد و حاضران بخندند، سخن او مصداق كذب و حرام است؛ اما اگر كلام مخالف واقع، خود مصداق شوخى باشد؛ به گونه‌اى كه گوينده به قصد مزاح، مفاد خاصى را با آن كلام انشا كند، بدون اينكه قصد حكايت و اِخبار از واقع را داشته باشد، بنابر تصريح برخى با معلوم بودن مقصود گوينده، حرام نيست، مانند اطلاق شجاع بر فرد ترسو به قصد مزاح.(6)

موارد استثنا:از حرمت دروغ دو مورد استثنا شده است:

1. جايى كه دروغ گفتن ضرور باشد؛ بنابر اين، دروغ گفتن براى دفع ضرر بدنى يا مالى از خود يا ديگرى جايز است؛ ليكن برخى در اين صورت، توريه را براى كسى كه توان آن را دارد واجب دانسته‌اند؛ بلكه اين قول به مشهور نسبت داده شده است.(7)برخى ديگر توريه را واجب ندانسته و دروغ گفتن را براى دفع ضرر جايز دانسته‌اند.(8)

2. جايى كه هدف از دروغ گفتن اصلاح بين مردم باشد. بنابر اين، دروغ گفتن براى آشتى دادن بين دو يا چند نفر جايز است.(9)

آثار دروغ:بنابر نظر جمعى از فقها، نسبت دروغ دادن به خدا، پيامبر صلّى اللّه‌ عليه و آله و ديگر معصومان عليهم السّلام در حال روزه موجب بطلان روزه و ثبوت كفّاره است.(10)

در بيع مرابحه( --> بيع مرابحه)، مواضعه( --> بيع مواضعه)و توليه( --> بيع توليه)اگر معلوم شود فروشنده در اِخبار از قيمت خريد، به خريدار دروغ گفته، بنابر مشهور،

• (10)مصباح الفقيه 14/ 375 ـ 376
• (4)المكاسب المحرمة (امام خمينى) 2/ 52 ـ 54
• (5)كتاب المكاسب 2/ 16 ؛ مصباح الفقاهة 1/ 395
• (6)جواهر الكلام 22/ 72 ـ 73 ؛ كتاب المكاسب 2/ 15 ـ 16 ؛ مصباح الفقاهة 1/ 389
• (7)كتاب المكاسب 2/ 22
• (8)جامع المقاصد 4/ 27 ؛ مسالك الافهام 9/ 207 ؛ جواهر الكلام 22/ 72 ـ 73 ؛ المكاسب المحرمة (امام خمينى) 2/ 131 ؛ مصباح الفقاهة 1/ 404 ـ 405
• (9)كتاب المكاسب 2/ 31