باشد؛ خواه به طور مستقيم، همچون پيامبر اسلام حضرت محمّد صلّى اللّه‌ عليه و آله يا با واسطه، همچون امامان معصوم عليهم السّلام كه توسط پيامبر اكرم صلّى اللّه‌ عليه و آله به امامت نصب شده‌اند( --> ائمه)و يا با واسطه واسطه مانند نايب خاص يا عام (فقيه جامع شرايط) كه توسط امام معصوم ـ به نصب خاص يا عام ـ منصوب شده است.

بيشترين كاربرد عنوان حاكم شرع در كلمات فقها، فقيه جامع شرايط است.(1)از حدود ولايت حاكم شرع در باب تجارت سخن گفته‌اند.

قلمرو ولايت:بدون شك، ولايت بر مال و جان انسانها براى خدا و نيز براى رسول اعظم صلّى اللّه‌ عليه و آله و امامان معصوم عليهم السّلام ثابت است؛ ليكن نسبت به غير ايشان، اصل اوّلى عدم ولايت و سلطنت فردى بر فردى ديگر است، مگر آنكه دليلى خاص بر ثبوت آن دلالت كند.

فقيه جامع شرايط، بر امر قضاوت( --> قضاوت)و فيصله دادن به نزاعها و اختلافهاى مردم و نيز آنچه كه از توابع و شئون قضاوت به شمار مى‌رود، مانند به زندان افكندنِ خوددارى كننده از اداى بدهى و حكم به حجر مفلّس( --> تفليس)ولايت دارد. در ثبوت ولايت فقيه نسبت به آنچه از شئون و وظايف واليان و كارگزاران نظام و حكومت اسلامى به شمار مى‌رود، مانند رهبرى سياسى جامعه، جمع آورى زكات( --> زكات)و خراج( --> خراج)و تجهيز سپاه و بسيج نيرو، اختلاف است( --> ولايت فقيه).

حالّ: مقابل مؤجّل.

حالّ دو اطلاق دارد: يكى نقد و ديگرى بدهى مدّت دارى كه مدتش سرآمده باشد. عنوان ياد شده در بابهاى مختلفى از قبيل حج، تجارت، دين، وكالت و نكاح به كار رفته است.

حج:كسى كه به اندازه به جا آوردن حج مال دارد، ليكن به همان اندازه نيز

• (1)مرآة العقول 23/ 106 ـ 107 ؛ حاشية المختصر النافع/ 59 ؛ كفاية الاحكام 1/ 393 ؛ الحدائق الناضرة 10/ 58 و 13/ 261 ؛ كشف الغطاء 1/ 25 .