امر ظاهرى:اين امر، در ظرف جهل به حكم واقعى به عنوان وظيفه ظاهرى متوجه مكلّف شده است؛ دليل آن خواه اماره(--> اماره)باشد يا اصل(--> اصل). آنچه در اين فرض مورد بحث است، صورت كشف خلاف در مضمون امر ظاهرى است كه يا به نحو قطعى است و يا به حجّت معتبر شرعى و در هر يك از دو صورت، مضمون امر ظاهرى يا درباره تنقيح موضوع تكليف، يعنى اَجزاء، شرايط و موانع آن است، و يا درباره اثبات اصل تكليف، مانند وجوب نماز جمعه.

در صورت اوّل (تنقيح موضوع تكليف)، مجراى آن يا شبهه موضوعى(--> شبهه موضوعى)است، مانند جريان قاعده فراغ(--> قاعده فراغ)نسبت به كسى كه پس از فراغ از عملى در انجام دادن جزء يا شرط آن شك كند، يا شبهه حكمى(--> شبهه حكمى)مانند قيام حديث رفع(--> حديث رفع)بر عدم جزئيّت سوره در نماز در صورت شك در آن. در هر دو فرض، كفايت امتثال امر ظاهرى از امر واقعى اختلافى است؛ خواه كشف خلاف به نحو قطعى باشد يا به حجّت معتبر شرعى.

در صورت دوم (اثبات اصل تكليف)، در موردى كه كشف خطا به نحو قطعى باشد، بر عدم اِجزاء ادّعاى اجماع شده است، و در موردى كه به حجّت معتبر شرعى باشد، در كفايت امتثال اختلاف است. اختلاف نظر فقها در مسئله تبدّل رأى مجتهد و نيز عدول مقلّد از تقليد مجتهدى به مجتهد ديگر ـ كه رأى او مخالف رأى مجتهد اول است از حيث مجزى بودن اعمال گذشته مجتهد و مقلّد وى در صورت اول، و اعمال گذشته مقلّد در صورت دوم ـ به اين مسئله بر مى‌گردد.(1)

اجل

اَجَل: مدّت.

اجلِ هر چيز، بخشى از زمان است كه براى آن چيز تعيين شده است. اجل بر غايت وقت تعيين شده نيز اطلاق مى‌شود.

• (1)اصول الفقه 1/ 223 ـ 235 ؛ الموجز فى اصول الفقه 1/ 70 ـ 77 ؛ انوار الاصول 1/ 332 ـ 334 ؛ محاضرات فى اصول الفقه (مسلسل 44) 2/30 ـ110 .