معناى رهايى از بردگى، در بابهاى مختلف فقه، اعم از عبادات، مانند صلات، زكات، حج، جهاد؛ عقود، نظير تجارت، وكالت، وقف، وصيّت، نكاح؛ ايقاعات، همچون عتق و نذر؛ و احكام مانند، غصب، ارث و قصاص آمده و موضوع احكامى قرار گرفته است كه به محورهاى مهم آن اشاره مىكنيم.
آزاد بودن:اصل در انسان آزاد بودن است.(3)فرزند در آزاد يا برده بودن، تابع پدر و مادر خويش است، و به نظر مشهور، حتّى اگر مادر به تنهايى آزاد باشد، فرزند نيز آزاد محسوب مىگردد.(4)
از شرايط وصيّت كننده،(5)وصىّ،(6)واقف،(7)موقوفعليه،(8)موكّل،(9)وكيل،(10)اقراركننده،(11)ولىّ(12)و يابنده گمشده (ملتقِط)،(13)آزاد بودن است. همچنين وجوب نماز جمعه،(14)زكات،(15)حج،(16)نذر(17)و جهاد(18)بر مكلّف، مشروط به آن است.
به قول مشهور، مادر در صورت آزاد بودن، تا هفت سال حق حضانت(--> حضانت)دخترش را دارد.(19)آزاد بودن زن موجب اختلاف عدّه(--> عدّه)اوبا كنيز(20)و نيز تعداد شبهايى كه براى آن دو حق همخوابگى با شوهر است، مىشود(21)(--> همخوابى).
آزاد:انسان آزاد، مال محسوب نمىشود؛ از اين رو، كسى نمىتواند از راه خريدن و مانند آن مالك وى گردد،(22)و چنانچه كسى او را غصب كند، از جهت غصب ضامن نيست؛(23)چنانكه دزديدن انسان آزاد موجب ثبوت حدّ سرقت نمىشود(--> آدم ربايى)، مگر آنكه او را بفروشد(24)(-->آدم فروشى).
انسان آزاد، مالك منافع و كار خويش است و مىتواند با اجيرشدن، آن را به كسى اجاره دهد(25)و چنانچه كسى منافع و عمل او را غصب كند ـ مانند آنكه به ستم، او را به كار بگيرد ـ ضامن مزد او است.(26)
برده از آزاد و آزاد از برده ارث نمىبرد.(27)مرد آزاد بيش از دو كنيز و برده بيش از دو زن آزاد نمىتواند به همسرى برگزيند.(28)آزاد در برابر برده قصاص نمىشود.(29)به قول مشهور، عزل