وَ لَا حَسَبَ كَالتَّوَاضُعِ- وَ لَا شَرَفَ كَالْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ كَالْحِلْمِ- وَ لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ (76376- 76291)

[ترجمه‌]

«هيچ ثروتى پرفايده‌تر از عقل نيست، و هيچ تنهايى ترسناكتر از خودخواهى نمى‌باشد. هيچ خردى چون تدبير و انديشيدن نيست، و هيچ بزرگواريى چون تقوا نمى‌باشد، و هيچ همنشينى مانند خوشبختى نيست. و هيچ ميراثى مانند ادب نمى‌باشد، و هيچ رهبرى همانند توفيق بر كارى نيست، و هيچ تجارتى همانند كار شايسته نمى‌باشد، و هيچ سودى چون اجر و مزد الهى نمى‌باشد، و هيچ پرهيزگاريى مانند توقف در مقابل عمل شبهه‌ناك نيست و هيچ پارسايى مانند پرهيز از حرام نيست، و هيچ آگاهيى همچون انديشيدن در كار نيست، و هيچ عبادتى مانند انجام واجبات نيست. و هيچ ايمانى همسان شرم و بردبارى نيست و هيچ والايى مانند فروتنى نمى‌باشد، و هيچ شرافتى به پاى دانش نمى‌رسد، و هيچ پشتوانه‌اى مطمئن‌تر از مشورت با ديگران نمى‌باشد».

[شرح‌]

(76295- 76291) 1- هيچ ثروتى پرفايده‌تر از عقل نيست. يعنى سود بيشترى به صاحبش نمى‌رساند، كلمه مال را از آن رو براى عقل استعاره آورده است كه بى‌نيازى شخص به عقل است و آن سرمايه‌اى است كه انسان سودهاى جاودانه و كمالات ممكنه را با آن كسب مى‌كند، همان طورى كه با مال كمال ظاهرى را به دست مى‌آورد. و چون بين اين دو نوع سرمايه آشكارا در شرافت تفاوت است، ناگزير مالى از عقل پرفايده‌تر براى صاحبش وجود ندارد.

(76301- 76296) 2- و هيچ تنهايى ترسناكتر از خودخواهى نيست، امام (ع) تنهايى را از آن رو از سنخ خودخواهى شمرده است كه هر دو باعث وحشت سهمگينى، هستند، و اين كه خودخواهى باعث ترس است قبلا بيان شده است.

(76305- 76302) 3- هيچ عقلى چون تدبير و انديشيدن نيست، مقصود از عقل، تصرّف عقل عملى است بنا بر اين نام عقل را به طور مجاز بر آن اطلاق كرده است از باب‌