حوزه ها و تاريخ فقه حكومتي اسلام دانسته و آن را به نام "دوران فقهاي معاصر" مي‌ناميم، كه خود داراي مراحلي چند است . فقه حكومتي اسلام در اين دوران شكوفايي فوق العاده اي داشته است، فقهاي بزرگ هم در عمل و هم در تئوري و فتوا تحولات عميقي در مسائل فقه حكومتي و سياسي به وجود آوردند.

در اين دوره از تاريخ فقه، فقهاي به قيام و حركتهاي دفاعي مسلحانه در برابر متجاوزين خارجي مانند روسيه و انگلستان، و اهل بغي داخلي مانند وهابي ها و غيره دست زده و كشورهاي اسلامي را از خطرات جدي محافظت كردند، چنانكه حركت هاي سياسي شكننده اي در برابر سلاطين جور داخلي و استعمار خارجي انجام دادند، مانند فتواي تحريم تنباكو توسط مرحوم ميرزا حسن شيرازي .

قرنهاي سيزدهم و چهاردهم هجري در تاريخ فقه سياسي و حكومتي اسلامي درخشانترين دوران به حساب مي‌آيد. براي سيمانگاري و توصيف وضع فقه حكومتي در اين دو قرن اخير لازم است يك كتاب مستقل نگاشته شود. لكن با توجه به ضرورت مسأله در اينجا كلياتي از ويژگي هاي فقه حكومتي اسلام در اين دو قرن را فهرست مي‌كنيم و سپس برخي از مؤلفان در فقه حكومتي اسلام را با ذكر نمونه آثارشان معرفي خواهيم كرد.

اين مرحله از تاريخ فقه ما كه از مرحومين سيد مهدي بحرالعلوم و شيخ جعفر كاشف الغطا شروع و به فقيه مجدد و مجاهد حضرت امام خميني و بارزترين نمونه مكتب فقهي او حضرت آيت الله العظمي منتظري مي‌رسد، در بعد مربوط به فقه حكومتي و سياسي داراي ويژگي هاي ذيل است :

1 - پيدايش نظم و انتظام مشخص در اداره حوزه هاي علميه و فزوني يافتن تأليفات و گسترش ابعاد و دامنه آن اعم از فقه حكومتي و غيره .

2 - افزايش حجم فقه حكومتي در مجموعه هاي فقهي به گونه چشمگير، به طوري كه اگر مبحث جهاد كتاب مقنعه شيخ مفيد را با مبحث جهاد مؤلف جواهرالكلام مقايسه كنيم بيش از سي تا چهل برابر افزايش حجم مشاهده مي‌كنيم . چون مبحث كمتر از ده صفحه در مقنعه در جواهرالكلام يك مجلد كامل را به خود اختصاص و چهارصد صفحه شده است .[1]

لازم به تذكر نيست كه به موازات افزايش كمي مباحث و مسائل فقه حكومتي، رشد كيفي نيز بر آن حاكم بوده است . اين رشد كيفي در سبك و شيوه ارائه مطلب، قوت استدلال، تنوع فروعات، زدوده شدن ابهامات در مسأله ولايت فقيه و حكومت اسلامي و تمركز يافتن مباحث پراكنده ذيل يك عنوان تحت عنوان "ولايت فقيه" است . به طوري كه در اين دوره اكثر فقهاي نامدار و صاحب قلم، در كتابهاي خود مبحث ولايت فقيه را يا در ضمن مباحث ديگر مثل كتاب البيع و يا به

---